Czym jest agresja? Jakie są rodzaje agresji i jak sobie z nią radzić?

Co to jest agresja?

Agresja to bardzo wielowymiarowe zjawisko i może przyjmować rozmaite formy, dlatego trudno jest sformułować jej jednoznaczną definicję. Agresja najczęściej określania bywa jako działanie wymierzone przeciw innej osobie. Niejednokrotnie jednak jej przedmiotem staje się grupa ludzi (np. określona nacja), obiekt reprezentujący czyjeś wartości (np. budynek kościoła) albo sam podmiot agresywnych zachowań (w przypadku autoagresji). Agresja uchodzi za działanie w pełni świadome i intencjonalne (celowe). Trudno jednak się z tym w pełni zgodzić, obserwując agresję u dzieci w wieku przedszkolnym. I wreszcie, agresja wcale nie musi być działaniem - czasem jest właśnie jego brakiem.

Choć agresja nastręcza wielu problemów definicyjnych, wszystkie jej przejawy mają wspólną cechę - wynikają z niezaspokojenia potrzeb i zawsze skutkują czyjąś krzywdą, cierpieniem fizycznym lub psychicznym. Właśnie dlatego agresja uznawana jest za zjawisko niepożądane, choć - niestety - spotykamy się z nią na każdym kroku. Zachowania agresywne zdarzają się u osób w każdym wieku i w każdej grupie społecznej. Dochodzi do nich nie tylko na wojennych frontach, ale na ulicach, w czterech ścianach mieszkania, w szkołach, w parlamencie, w mediach społecznościowych i w grach komputerowych. Z czego wynika powszechność tego zjawiska? Jak radzić sobie ze złością i frustracją, które wywołują agresję?

Skąd się bierze agresja?

Agresja prawdopodobnie występowała u ludzi już w czasach prehistorycznych. Ci silniejsi używali jej jako narzędzia wywierania wpływu na słabszych. Agresja mogła też służyć rozstrzyganiu konfliktów. W miarę rozwoju cywilizacji ludzie wypracowali wiele subtelniejszych sposobów osiągania swoich celów (np. perswazję). Zachowania agresywne jednak nigdy nie zanikły. Wielu psychologów jest zdania, że agresja jest dziedzictwem po naszych przodkach. Mamy ją w genach i możemy co najwyżej nadawać jej bardziej wysublimowane formy niż ludy pierwotne.

Według innych koncepcji agresja nie jest zachowaniem wrodzonym, lecz wynikiem uczenia się. Część badaczy zwraca uwagę, że nie wszyscy ludzie wykazują zachowania agresywne i niekoniecznie są to osoby słabe, wycofane. Przeciwnie, agresja staje się podstawową formą ekspresji wobec braku innych środków wyrazu. Niektórzy - na podstawie obserwacji otoczenia i własnych doświadczeń - uczą się, że agresja jest dobrym sposobem radzenia sobie z frustracją i skuteczną metodą osiągania zamierzonych celów.

Za drugą z wyżej wymienionych koncepcji przemawia zjawisko agresji u dzieci. Już najmłodsze z nich szybko odkrywają, że krzyk, tupanie albo rzucanie zabawkami o podłogę pozwala im manipulować otoczeniem - zwrócić na siebie uwagę opiekunów czy wymusić na nich zakup słodyczy. Jeśli dziecka nie uczy się alternatywnych sposobów wyrażania złości czy bezradności, a w dodatku obserwuje ono, że dorośli rozwiązują swoje problemy poprzez zachowania przemocowe, agresja staje się dla niego naturalną formą ekspresji w dorosłym życiu.

Jakie są rodzaje agresji?

Istnieje bardzo wiele objawów agresji, w związku z czym psychologowie rozpatrują to zjawisko w różnych kategoriach. Najczęściej wyróżniają:

• agresję czynną, a w jej obrębie agresję fizyczną i agresję słowną - gdy agresor działa bezpośrednio na pewną osobę lub obiekt, w pierwszym przypadku używając siły (np. bije, kopie, niszczy), a w drugim posługując się groźbami czy szyderstwem,

• agresję bierną (pasywną) - gdy agresor zadaje innym cierpienie poprzez niepodejmowanie oczekiwanych działań, niedotrzymywanie umów, wycofywanie się z relacji itd.,

• agresję wyobrażeniową - agresor nie podejmuje żadnych działań, ale intensywnie przeżywa pragnienie wyrządzenia komuś krzywdy i niekiedy staje się ono główną treścią jego życia (np. pragnienie odwetu, które jednak nie zostaje nigdy zrealizowane).

Agresja może być celem samym w sobie lub narzędziem realizacji pewnych zamiarów. Z tego względu mówi się o:

• agresji wrogiej, która służy wyłącznie upustowi emocji i ma na celu wyrządzenie komuś szkody (np. zarysowanie sąsiadowi drzwi nowego samochodu ze złości, że mógł pozwolić sobie na jego zakup),

• agresji instrumentalnej, która jest wynikiem kalkulacji i służy zaspokojeniu potrzeb niezwiązanych bezpośrednio z jej przedmiotem (np. porwanie dla okupu).

Specyficznym rodzajem agresji jest autoagresja, która także może przybierać rozmaite formy i mieć różne przyczyny, ale zawsze jest działaniem podejmowanym z intencją wyrządzenia krzywdy samemu sobie.

Jak sobie radzić z agresją?

U podstaw agresji najczęściej leży złość, bezradność, frustracja czy strach. To emocje, które spontanicznie pojawiają się w trudnych sytuacjach i każdy człowiek ma do nich pełne prawo. Ich przeżywanie samo w sobie nie jest złe. Niewłaściwe jest przekuwanie zdrowych uczuć w niezdrowe zachowania. Na dłuższą metę są one szkodliwe nie tylko dla ofiar, ale i dla samych agresorów. Uniemożliwiają im budowanie pozytywnych relacji społecznych i - w gruncie rzeczy - wcale nie dają upustu trudnym emocjom, lecz utrwalają je.

Sztuka radzenia sobie z agresją to umiejętność panowania nad emocjami. Jeśli jesteś osobą dojrzałą emocjonalnie, nie potrzebujesz wyładowywać frustracji na otoczeniu. Potrafisz nazwać i zrozumieć swoje emocje, wiesz, jak się uspokoić, by podjąć racjonalne działania służące zaspokojeniu Twoich potrzeb. Dobierasz metody adekwatne do zaistniałego problemu, na przykład:

• w sposób asertywny wyrażasz uczucia i potrzeby, bronisz swoich interesów, nie raniąc przy tym innych ludzi,

• organizujesz sobie czas tak, by uniknąć zbędnych napięć (np. złości związanej z faktem, że uciekł Ci autobus),

• gdy trudne emocje dotyczą sytuacji, na które nie masz wpływu, uwalniasz się od napięcia poprzez działania, które sprawiają Ci radość i nikomu nie szkodzą - sport, hobby, rozmowę z przyjacielem.

Nie każdy potrafi zapanować nad złością czy frustracją w wyżej opisany sposób. Jeśli należysz do osób, które mają problemy z agresją, możesz nauczyć się innych metod radzenia sobie z emocjami. Służą temu poradniki, rozmaite kursy rozwoju osobistego oraz psychoterapia. Praca nad sposobem przeżywania trudnych emocji stanie się dla Ciebie okazją do:

• lepszego poznania samego siebie, w szczególności - swoich potrzeb i uczuć,

• treningu umiejętności interpersonalnych,

• zmiany szkodliwych dla Ciebie schematów myślenia na konstruktywne,

• opanowania sztuki radzenia sobie ze stresem.

Jak można zapobiegać agresji?

Agresja jest nie tylko często reakcją na złość, ale też powszechną odpowiedzią na zachowania agresywne. Wszak klaps wymierzony dziecku czy odmowa pomocy przyjacielowi, który sprawił nam zawód, także są formą agresji. Innymi słowy - agresja rodzi agresję, więc zachowania agresywne nie są skutecznym sposobem na jej powstrzymanie, nawet jeśli czasem (jak w przypadku zbrodniarza, którego skazuje się na karę więzienia) trudno ich uniknąć.

Tak naprawdę jedynym skutecznym (bo przyczynowym) sposobem przeciwdziałania agresji jest rozwijanie empatii, wrażliwości i alternatywnych sposobów radzenia sobie z emocjami. Te umiejętności najlepiej kształtować już u dzieci. Rolą dorosłych jest okazywanie im miłości, akceptacji, budowanie ich poczucia bezpieczeństwa i adekwatnej samooceny. Dzieci powinny także od początku uczyć się nazywania swoich uczuć i wyrażania ich w sposób asertywny.

Jak reagować na agresję?

Osobnym zagadnieniem jest radzenie sobie z agresją innych osób. Podobnie jak w przypadku wyrażania własnej złości, najskuteczniejsza okazuje się postawa asertywna. Jeśli chcesz obronić się przed ludźmi, którzy naruszają Twój dobrostan, nie możesz ich deprecjonować, ignorować albo biernie poddawać się ich działaniom. Problem rozwiążesz poprzez spokojną rozmowę, w której z poszanowaniem uczuć drugiego człowieka, ale stanowczo wyrazisz własne potrzeby i jasno zakreślisz granice swojej tolerancji.

Powyższa reakcja jest adekwatna w sytuacji, gdy sąsiad zakłóca Twój spokój albo gdy partner odreagowuje na Tobie złość po ciężkim dniu. Niekiedy jednak możesz mieć do czynienia zachowaniami, które dotkliwie krzywdzą Ciebie lub Twoich bliskich, na przykład z agresją po alkoholu u członka rodziny albo molestowaniem ze strony pracodawcy. W takich wypadkach nie wahaj się szukać pomocy, np. w specjalistycznych placówkach przeznaczonych dla ofiar agresji.