Altruizm – definicja, rodzaje zachowań

Skąd wziął się altruizm i co to takiego?

Natura ludzka od dawna fascynowała filozofów. Wielu myślicieli zadawało sobie pytanie, co kieruje postępowaniem człowieka? Niccolo Machiavelli twierdził, że u podłoża wszelkich działań podejmowanych przez jednostkę leży egoizm. Jego pogląd podzielało wielu innych myślicieli, na przykład Thomas Hobbes i Friedrich Wilhelm Nietzsche. Niejako w kontrze do opisywanego stanowiska stanął jednak Auguste Comte. Zdaniem francuskiego filozofa człowiek ma w sobie gotowość do poświęceń. Jest w stanie zrezygnować z walki o własne interesy w imię dobra społecznego. Co więcej, czyni to bezinteresownie. Nie oczekuje w zamian żadnych korzyści. Comte określił taką postawę mianem altruizmu. Przywołane słowo pochodzi z łaciny, od wyrazu alter, czyli inny, drugi.

Altruizm a zachowania prospołeczne 

Przedstawione wyżej wyjaśnienie nie jest jedyną definicją pojęcia altruizm spotykaną w literaturze. Na przestrzeni lat powstało mnóstwo różnych eksplikacji. Wielu badaczy stawia znak równości między altruizmem a zachowaniami prospołecznymi, uznając je za terminy tożsame. Część teoretyków zwraca jednak uwagę na występujące między nimi różnice. Daniel Bar-Tal, izraelski psycholog, rozumie zachowania prospołeczne jako różne dobrowolne czynności wykonywane nie po to, by zyskać zewnętrzną nagrodę, lecz zrobić coś, co przyniesie korzyść drugiemu człowiekowi. Często stanowią one próbę odwdzięczenia się komuś lub zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę. O altruizmie można natomiast mówić tylko wtedy, gdy dane zachowanie jest celem samym w sobie, a nie rekompensatą czy swoistym  „zwrotem” doznanego dobra. 

Zachowania altruistyczne, czyli jakie?

Opisując zachowania altruistyczne, badacze mówią nie tylko o dowolności, celowości i bezinteresowności działania. Jakie jeszcze warunki musi spełnić dane postępowanie, by można je było uznać za altruistyczne? Teoretycy zwracają uwagę na następujące kwestie:

• allocentryzm –  zachowanie altruistyczne powinno odnosić się do konkretnej jednostki, a nie grupy społecznej, organizacji czy instytucji (wyjątek stanowi wspieranie ofiar kataklizmów, wojny lub innych tragicznych zdarzeń);

• zasadę „tu i teraz” – zachowania altruistyczne powinny być podejmowane w czasie rzeczywistym, bez względu na warunki i okoliczności, w jakich znajduje się osoba potrzebująca pomocy;

• uświadomienie – zachowania altruistyczne nie mogą być dziełem przypadku lub efektem nieprzemyślanego działania, zawsze towarzyszy im zamiar czynienia dobra (pomagający musi dokładnie wiedzieć, co robi i dlaczego).

Warto zwrócić uwagę na fakt, że zachowania altruistyczne mogą przejawiać się w wielu różnych sferach codziennego życia, na przykład moralnej, informacyjnej, emocjonalnej, motywacyjnej czy materialnej. Wielu badaczy, zwłaszcza na gruncie amerykańskim, rezygnuje z używania pojęcia altruizmu i zastępuje go innymi określeniami wskazującymi na konkretne działania. Mowa tu o sformułowaniach takich jak: dzielenie się, pomaganie ofiarom nagłego wypadku, udzielanie wsparcia, dawanie prezentów czy miłość bliźniego. 

Kim jest altruista?

Ludzie mają różne charaktery. Warto więc zadać pytanie, czy istnieją cechy, które predysponują do przyjmowania postawy altruistycznej? Badacze wskazują na istnienie kilku takich atrybutów. Na miano altruisty zasługuje człowiek otwarty, empatyczny, wrażliwy i przyjaźnie nastawiony do świata. W tym przypadku duże znaczenie ma nie tylko sama gotowość do niesienia pomocy, ale również umiejętność aktywnego słuchania. To właśnie ona pozwala lepiej zrozumieć drugą osobę, a w konsekwencji udzielić jej bardziej adekwatnego wsparcia. Ważna jest również postawa niewiedzy. Nie należy nikomu narzucać odgórnie przyjętych rozwiązań, wydawać sądów ani ocen.

Egoizm kontra altruizm

Egoizm czy altruizm – co jest silniejszym motywatorem ludzkich zachowań? Trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Wielu badaczy, na przykład ekonomista Robert Frank, biolog Robert Trivers, psycholog dziecięcy Jerome Kagan czy neurolog Antonio Damasio, wskazuje, że człowiek w swoim postępowaniu często kieruje się obiema wymienionymi wyżej pobudkami jednocześnie. Jest zarówno altruistą, jak i egoistą.  Działanie dla większego dobra nierzadko przynosi jednostce więcej korzyści niż dbanie jedynie o własne interesy, między innymi w sferze emocjonalnej. Pomaganie innym sprawia, że osoba udzielająca wsparcia może poprawić swoje samopoczucie, a także zbudować pozytywny wizerunek.