Arteterapia – co to jest i kiedy się ją stosuje?

Arteterapia – co to takiego?

Najprościej rzecz ujmując, arteterapia to leczenie z wykorzystaniem różnych środków artystycznego wyrazu. Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, ta forma oddziaływań terapeutycznych ma dość długą historię. Już Arystoteles zauważył, że sztuka może nie tylko bawić, ale również uzdrawiać duszę. Kontakt z malarstwem czy muzyką pozwala człowiekowi uwolnić się od przykrych emocji i przeżyć – cierpienia, smutku, rozpaczy, strachu bądź trwogi. Dzięki sztuce jednostka doznaje swoistego oczyszczenia, czyli katharsis.

Arteterapia w obecnym kształcie została „odkryta” dość późno, bo dopiero w 1942 roku. A wszystko za sprawą Adriana Hilla, brytyjskiego nauczyciela i artysty. Do jej spopularyzowania przyczynili się również przedstawiciele psychoanalizy, na czele z Zygmuntem Freudem. Na polskie „podwórko” koncepcja leczenia przez sztukę trafiła pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Wspominał o niej w swoich pracach doc. dr med. Zbigniew Hora z Akademii Muzycznej imienia Karola Lipińskiego we Wrocławiu.

Arteterapia – jakie zajęcia obejmuje?

Trzeba podkreślić, że pojęcie arteterapii jest bardzo szerokie. Działanie lecznicze wykazuje bowiem wiele różnych dziedzin artystycznych. W pracy z pacjentami wykorzystuje się środki wyrazu, takie jak:

• sztuki wizualne – rysunek, malarstwo, rzeźba, grafika komputerowa, architektura, fotografia, multimedia,

• muzyka – chodzi tu nie tylko o skomponowane utwory, ale również o dźwięki natury (szum morza, śpiew ptaków, szelest liści poruszanych wiatrem itp.), 

• ruch sceniczny – terapia poprzez taniec,

• słowo pisane – w tym przypadku funkcję leczniczą pełni literatura, a dokładniej mówiąc – starannie wybrane teksty poetyckie lub prozatorskie;

• sztuki teatralne – dramat, psychodrama itp.

Przedstawiony podział należy traktować dość umownie. Dlaczego? Poszczególne dziedziny sztuki nierzadko przenikają się i trudno wskazać wyraźną granicę między nimi. Dobrym przykładem potwierdzającym zasadność postawionej tezy jest film. Nie sposób zaliczyć go wyłącznie do jednej kategorii artystycznej. Bardzo często wykorzystuje bowiem różne środki wyrazu jednocześnie – obraz, słowo, muzykę i ruch.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną bardzo istotną kwestię – zajęcia arteterapeutyczne mają charakter warsztatowy. Chory nie jest jedynie pasywnym odbiorcą sztuki (widzem, słuchaczem). Może również ją tworzyć, kreować różnego rodzaju „dzieła” zgodnie z osobistymi upodobaniami i aktualnym stanem ducha. Maluje, rysuje, lepi z gliny, gra na instrumentach, tworzy układy choreograficzne, pisze opowiadania, odgrywa różnego rodzaju scenki etc. W ten sposób lepiej poznaje siebie i otaczający świat.

Komu może pomóc arteterapia i jakie efekty przynosi?

Z „kuracji” poprzez sztukę korzystają przede wszystkim dzieci ze względu na trudności w werbalnym komunikowaniu potrzeb oraz wyrażaniu emocji. Nie oznacza to jednak, że w zajęciach z arteterapii nie mogą uczestniczyć również dorośli. Uzdrawiająca moc różnych form artystycznej ekspresji jest powszechnie wykorzystywana w pracy z osobami cierpiącymi z powodu nerwicy, depresji czy rozmaitych uzależnień i fobii. Co więcej, arteterapia odgrywa znaczącą rolę w diagnostyce i leczeniu zaburzeń osobowości, psychoz, anoreksji i bulimii, a także różnego rodzaju traum.

Arteterapia zyskała szczególne uznanie jako forma rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną lub fizyczną. Kontakt ze sztuką pozwala pacjentom oswoić skrywane bądź nieuświadomione lęki i wyrazić siebie. Motywuje ich do podejmowania różnego rodzaju aktywności oraz rozwijania zainteresowań. Sprzyja nawiązywaniu relacji z innymi ludźmi. Pozwala na pełniejszy udział w życiu kulturalnym i społecznym. Ułatwia radzenie sobie ze stresem, frustracją, a także z trudnymi emocjami. Ćwiczy zmysły (wzrok, słuch, dotyk). Pozwala budować i umacniać poczucie własnej sprawczości. Poza tym kształtuje umiejętności poznawcze.

Kto może prowadzić zajęcia z arteterapii?

Wszelkie zajęcia o charakterze terapeutycznym powinny być prowadzone przez specjalistów, którzy mają odpowiednie doświadczenie i kompetencje. Dotyczy to nie tylko arteterapii, ale również wielu innych form rehabilitacji, na przykład dogoterapii, felinoterapii czy hipoterapii. Pozostaje pytanie, kto może zajmować się „leczeniem sztuką”. Niestety w Polsce przywołana profesja nie jest uregulowana prawnie. Nie istnieją więc żadne formalne wymogi, które należy spełnić, by określać siebie mianem arteterapeuty.

Jakie cechy powinny charakteryzować dobrego arteterapeutę? Przede wszystkim: empatia, opanowanie, cierpliwość i otwartość na drugiego człowieka. Ważne, by dana osoba potrafiła stworzyć przyjazną atmosferę, która sprzyja swobodnemu wyrażaniu myśli i emocji. Uczestnicy spotkań muszą mieć pełne zaufanie do swojego opiekuna. Nie mogą czuć się oceniani czy napiętnowani ze względu na przeżywane trudności, wyznawane poglądy czy przekonania.

W pracy arteterapeutycznej najlepiej sprawdzają się osoby z wykształceniem artystycznym oraz psychologicznym (pedagogicznym). Dzięki odpowiedniemu przygotowaniu lepiej rozumieją swoich podopiecznych i udzielają im bardziej adekwatnego wsparcia na każdym etapie realizowanego procesu terapeutycznego. Należy podkreślić, że to prowadzący zajęcia decyduje o tym, jakie środki wyrazu zostaną wykorzystane podczas warsztatów. Dobiera je, biorąc pod uwagę indywidualne potrzeby, oczekiwania i możliwości uczestników spotkań.

Popularyzacja arteterapii w Polsce

„Leczenie sztuką” budzi w Polsce coraz większe zainteresowanie. Powstało wiele różnego rodzaju książek oraz kwartalników na temat tego złożonego zagadnienia. Ile numerów czasopism i innych publikacji traktuje o arteterapii? Trudno wskazać konkretną liczbą. Co chwila na rynku pojawia się bowiem jakiś nowy tytuł. Rośnie też liczba ośrodków, które oferują szkolenia osobom zainteresowanym pracą w zawodzie arteterapeuty. Popularyzacją przywołanej profesji zajmują się na przykład Stowarzyszenie Arteterapeutów Polskich „Kajros”, Towarzystwo Przyjaciół Tworek Amici di Tworki czy Stowarzyszenia Psychiatra i Sztuka.