Badanie ogólne moczu – skład, normy, przyczyny nieprawidłowości

Czym jest badanie ogólne moczu?

Mikcja, czyli oddawanie moczu, jest złożonym procesem, który przebiega dzięki współpracy układu nerwowego i dróg moczowych. Jest niezbędna do życia człowieka, a jej główną funkcją jest usuwanie z ustroju produktów metabolizmu i substancji toksycznych, które uległy filtracji w kłębuszkach nerkowych. Analiza składu moczu, czyli badanie ogólne, służy diagnostyce chorób układu moczowego i innych schorzeń, a wynik badania w rękach doświadczonego lekarza stanowi źródło wielu cennych informacji. Podobnie jak w przypadku badania poziomu alfa-amylazy czy badania CEA, wynik powinien być skonsultowany ze specjalistą.

Badanie ogólne moczu – co zawiera? Normy

Badanie ogólne moczu przeprowadza się w trzech etapach – oceny fizycznej (objętości, przejrzystości, koloru, zapachu i ciężaru właściwego moczu), chemicznej (pH, obecności krwinek czerwonych i białych, białka, glukozy, bilirubiny, urobilinogenu, ketonów, azotanów) oraz mikroskopowej moczu (ocena obecności komórek, kryształów i mikroorganizmów w osadzie moczu). Dowiedz się, co dokładnie wykrywa badanie ogólne moczu.

Badanie ogólne moczu – ocena fizyczna

Mocz zdrowego człowieka powinien mieć kolor żółty. Ciemnożółta barwa może świadczyć o zagęszczeniu moczu, np. w przypadku odwodnienia lub po intensywnym wysiłku fizycznym. Brązowe zabarwienie bywa spowodowane obecnością leków lub barwników żółciowych (np. w przebiegu żółtaczki mechanicznej – może wystąpić wówczas konieczność wykonania endoskopowej cholangiopankreatografii wstecznej (ECPW)). Różowy lub czerwony kolor moczu świadczy o obecności krwi, ale bywa też obserwowany po spożyciu niektórych pokarmów (np. buraków, jagód) i leków.

Mocz, w warunkach prawidłowych przejrzysty lub klarowny, może ulec zmętnieniu, m.in. w przypadku zakażeń układu moczowego czy obecności krwi, kału, tłuszczu, śluzu. Zapach moczu nie jest rutynowo oceniany podczas badania ogólnego.

Ciężar właściwy moczu powinien wynosić 1,002–1,035 i jest zależny od diety, ogólnego stanu zdrowia i nawodnienia. Podwyższony ciężar właściwy bywa efektem odwodnienia (m.in. w przebiegu wymiotów, biegunki, pocenia się), przebytego badania z podaniem środka kontrastowego, niewydolności krążenia lub wątroby. Jest też typowym objawem zespołu nieadekwatnego wydzielania wazopresyny (SIADH). Niski ciężar właściwy moczu występuje m.in. u osób przyjmujących nadmierne ilości płynów, z moczówką prostą i niewydolnością nerek.

Dobowa objętość moczu zdrowego dorosłego człowieka wynosi około 1000–1600 ml. Zmniejszenie ilości wydalanego moczu < 100 ml/dobę określa się mianem anurii, a oddawanie 100–500 ml/dobę nazywa się oligurią. Poliuria, czyli zwiększenie ilości moczu do > 2500–3000 ml/dobę, bywa objawem cukrzycy, moczówki prostej czy stosowania leków diuretycznych.

Parametry chemiczne w badaniu ogólnym moczu

Mocz zdrowego człowieka powinien mieć odczyn kwaśny, ale za normę uznaje się pH mieszczące się w granicach 4,4–8,0 (zwykle 5,5–6,5). Najczęstszą przyczyną podwyższonego pH moczu jest zbyt długi czas transportu próbki do laboratorium, ale bywa on również spowodowany obecnością bakterii czy stosowania diety wegetariańskiej. Obniżone pH stwierdza się czasami w przebiegu cukrzycy, odwodnienia i u pacjentów z wysoką zawartością białka w diecie.

W warunkach prawidłowych zawartość białka w moczu jest znikoma i wynosi nie więcej niż 150 mg/dobę. Proteinuria, czyli obecność białka w moczu, może mieć charakter przewlekły (w chorobach nerek, zastoinowej niewydolności serca) lub przejściowy (np. po intensywnym wysiłku fizycznym, silnym stresie, odwodnieniu, w trakcie gorączki).

Elementy morfotyczne krwi – krwinki czerwone (erytrocyty) i białe (leukocyty) – mogą być obecne w niewielkiej ilości w prawidłowym moczu. Przyjmuje się, że ich ilość nie powinna przekraczać 5 komórek/ml moczu. Leukocyturia jest zwykle stwierdzana w przebiegu zakażenia układu moczowego, natomiast krwinkomocz bywa obserwowany m.in. po wysiłku fizycznym, w chorobach zapalnych nerek i u osób z zaburzeniami krzepliwości krwi (konieczne jest wykonanie wówczas koagulogramu).

W moczu zdrowego człowieka nie powinny znajdować się glukoza i bilirubina. Wynik dodatni na obecność glukozy wymaga diagnostyki w kierunku cukrzycy oraz w rzadszych przypadkach zespołu Cushinga. Bilirubina w badaniu ogólnym moczu bywa stwierdzana u pacjentów z kamicą żółciową, chorobami wątroby lub wrodzoną hiperbilirubinemią. Dopuszczalna jest natomiast niewielka zawartość urobilinogenu – 0,1–1,0 mg/dL. Większa ilość urobilinogenu może nasuwać podejrzenie hemolizy lub chorób wątroby. Przy podejrzeniu hemolizy warto wykonać badanie stężenia LDH.

Przyczyną obecności ketonów w badaniu ogólnym moczu mogą być: niekontrolowana cukrzyca, gorączka, głodzenie czy ciąża. W warunkach prawidłowych nie powinno stwierdzać się ketonów w moczu.

Dodatni wynik w kierunku obecności azotynów świadczy zwykle o zakażeniu układu moczowego i wymaga leczenia.

Badanie mikroskopowe osadu moczu

W badaniu mikroskopowym moczu zdrowego człowieka mogą być stwierdzane wałeczki szkliste (hialinowe). Nieprawidłowa jest natomiast obecność wałeczków erytrocytarnych (może świadczyć m.in. o kłębuszkowym zapaleniu nerek), leukocytarnych (np. w odmiedniczkowym zapaleniu nerek), tłuszczowych czy nabłonkowych.

Komórkami, które bywają stwierdzane w badaniu osadu moczu, są krwinki czerwone (norma 0–5 komórek w polu widzenia) i krwinki białe (norma 0–5 komórek w polu widzenia). Zwiększenie ich liczby obserwuje się w zakażeniach układu moczowego.

Komórki nabłonkowe mogą być obecne w niewielkiej ilości w osadzie moczu (do 15–20 komórek w polu widzenia). O procesie chorobowym lub nieprawidłowym pobraniu próbki moczu świadczy natomiast obecność bakterii, grzybów lub pasożytów w obrazie mikroskopowym. Wykrycie w osadzie moczu kryształów w zależności od ich rodzaju nasuwa podejrzenie choroby (np. kryształy cholesterolu w zwyrodnieniu wielotorbielowatym nerek) lub nie ma znaczenia klinicznego.

Jak się przygotować do badania ogólnego moczu?

Prawidłowe pobranie moczu jest warunkiem uzyskania wiarygodnego wyniku badania ogólnego. Mocz należy pobierać z pierwszej porannej porcji po nocnym odpoczynku – uważa się, iż ze względu na większe niż w ciągu dnia zagęszczenie stanowi on najlepszy materiał do badania. W pierwszej kolejności należy zaopatrzyć się w specjalny pojemnik na mocz, dostępny w każdej aptece. Po dokładnym umyciu okolicy ujścia cewki moczowej wodą z mydłem i osuszeniu jej jednorazowym ręcznikiem papierowym należy oddać pierwszą porcję moczu do toalety, a następnie do pojemnika (z tzw. środkowego strumienia). Końcową porcję moczu ponownie oddaje się do toalety. Pojemnik trzeba szczelnie zamknąć, podpisać imieniem i nazwiskiem i jak najszybciej dostarczyć do laboratorium – najlepiej w ciągu godziny od pobrania. Jeśli jest to niemożliwe, pojemnik przechowuje się w lodówce w temperaturze 4 stopni Celsjusza maksymalnie przez 24 godziny.

Ile moczu potrzebne jest do wykonania badania ogólnego? Zwykle wystarczającą ilością jest 15–30 ml moczu, dlatego nie zaleca się napełniania całego pojemnika.

Badanie ogólne moczu – koszt, czas oczekiwania na wynik

Pacjenci często zastanawiają się, ile kosztuje badanie ogólne moczu i ile się czeka na jego wyniki. W przypadku posiadania skierowania na badanie od lekarza pracującego w poradni mającej podpisaną umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia nie ponosi się kosztu badania. Skierowanie takie może zostać wystawione m.in. przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej po stwierdzeniu przez niego wskazań do analizy. Koszt wykonania badania ogólnego moczu prywatnie jest stosunkowo niewielki i w zależności od laboratorium wynosi około 7–10 zł. Na wyniki czeka się zwykle 1 dzień.