Co to jest hormon antydiuretyczny? Działanie i badanie poziomu wazopresyny

Co to jest hormon antydiuretyczny?

Hormon antydiuretyczny (z ang. antidiuretic hormone – ADH) to organiczny związek chemiczny, należący do grupy oligopeptydów, czyli peptydów, które złożone są z od dwóch do kilkunastu aminokwasów. Alternatywnie dla jego określenia stosuje się nazwy „wazopresyna” i „adiuretyna”. Hormon antydiuretyczny wytwarzany jest przez podwzgórze – część międzymózgowia (dokładnie w jądrach nadwzrokowym i przykomorowym), a transportowany jest do tylnego płata przysadki mózgowej, gdzie jest magazynowany i uwalniany.

Wazopresyna odgrywa liczne role, a jej wpływ na organizm determinowany jest stężeniem hormonu i typem receptora, na który oddziałuje. A tych są trzy główne rodzaje:

• V1 – zlokalizowane są w naczyniach, sercu i płytkach krwi,

• V2 – znajdują się w komórkach nerkowych, czyli w nefronach,

• V3 – są odpowiedzialne za wydzielanie kortykotropiny w przysadce (hormonu pobudzającego korę nadnerczy do produkcji glikokortykosteroidów).

Działanie hormonu antydiuretycznego

Hormon antydiuretyczny wywiera wpływ na wiele tkanek i narządów. Jednak najbardziej znany jest z działania na cewki nerkowe dalsze i zbiorcze – zwiększa ich przepuszczalność dla wody, w konsekwencji czego dochodzi do zagęszczenia moczu. Mówiąc ogólniej, wpływa na ilość wody wydzielanej wraz z moczem. Wazopresyna nie pozostaje obojętna dla układu sercowo-naczyniowego. Przy niskich stężeniach hormonu dochodzi do wzrostu objętości i spadku osmolarności osocza, a w konsekwencji do podwyższenia ciśnienia tętniczego krwi. Hormon antydiuretyczny wpływa na skurcz mięśni gładkich ściany naczyń, co również rzutuje na wartość ciśnienia. Zwiększa uwalnianie ACTH, czyli hormonu adrenokortykotropowego, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortykosteroidów.

Wazopresyna pełni również wiele innych ważnych funkcji: 

• odpowiada za obkurczanie błony naczyń krwionośnych, macicy i układu pokarmowego,

• wpływa na agregację płytek krwi,

• stymuluje produkcję kortyzolu,

• jest zaangażowana w mechanizmy wytwarzania hormonów wzrostu i tarczycy,

• uczestniczy w procesie glukoneogenezy w wątrobie,

• bierze udział w procesie termoregulacji organizmu.

Hormon antydiuretyczny – badanie

Aby ocenić poziom hormonu antydiuretycznego w organizmie, lekarz zleca odpowiednie badanie. Materiałem do analizy jest krew pobrana najczęściej z żyły łokciowej. Oznaczenie poziomu wazopresyny we krwi nie jest zlecane przez lekarzy rodzinnych. Można je zrealizować na podstawie skierowania od lekarza specjalisty lub prywatnie.

Badanie poziomu hormonu antydiuretycznego wskazane jest w przypadku znacznego zaburzenia gospodarki wodnej w związku z podejrzeniem jego niedoboru lub nadmiaru oraz pacjentom z zaburzeniami jonowymi (zwłaszcza w zakresie jonów sodowych). Za prawidłowy poziom wazopresyny uznaje się 1,85–7,4 pmol/l (2–8 pg/ml). Aby prawidłowo zdiagnozować zaburzenia jej wydzielania, wskazane jest wykonanie także testów uzupełniających – testu odwodnieniowego oraz testu wazopresynowego.

Badanie poziomu hormonu antydiuretycznego nie wymaga od pacjenta specjalnego przygotowania. Należy zgłosić się na nie na czczo, to znaczy zachowawszy 8-godzinną przerwę w przyjmowaniu posiłków. Ważne, aby pamiętać, że niektóre leki i używki mogą powodować nadmierne wydzielanie wazopresyny (np. alkohol, nikotyna, cyklofosfamid, chlorpropamid, morfina, winkrystyna).

Zbyt wysoki poziom hormonu antydiuretycznego

Najbardziej kojarzony ze zbyt wysokim poziomem hormonu antydiuretycznego jest zespół Schwartza-Barttera. To zespół niewłaściwego uwalniania wazopresyny przez tylny płat przysadki mózgowej. Jego powstanie może być związane również z hiponatremią (stanem obniżonego poziomu sodu we krwi) i hipoosmolarnoścą płynów ustrojowych (zbyt niskim stężeniem substancji czynnych osmolarnie). Wśród przyczyn zespołu Schwartza-Barttera wymienia się m.in.: uszkodzenie mózgu (operacje, zapalenia, urazy, guzy, wodogłowie), nowotwory (rakowiaki, chłoniaki, grasiczaka, raka płuca, przewodu pokarmowego, gruczołu krokowego), choroby płuc (infekcje, astmę, ostrą niewydolność oddechową, wentylację mechaniczną). Zbyt wysoki poziom wazopresyny, który powoduje podwyższoną resorpcję wody w nerkach, prowadzi do wzrostu objętości krwi krążącej i obniżenia stężenia elektrolitów w surowicy. Konsekwencją tego mogą okazać się zmiany neurologiczne, metaboliczne czy kardiologiczne (obrzęk mózgu, obrzęk kończyn, niewydolność serca).

Zbyt niski poziom hormonu antydiuretycznego

Ze zbyt niskim poziomem hormonu antydiuretycznego wiąże się moczówka. W chorobie tej w wyniku zaburzonej zdolności do zagęszczania moczu dochodzi do wydalania bardzo dużych ilości rozcieńczonego moczu. Chory produkuje w ciągu dnia nawet 5–25 l moczu. Moczówka może być wynikiem braku odpowiedzi nerek na wazopresynę albo niedostatecznego wydzielania tego hormonu przez organizm.

Uwzględniając źródło patologii, specjaliści wyodrębnili: 

• moczówkę ośrodkową (centralną), związaną z nabytym niedoborem wazopresyny (zakażenia, autoimmunizacja, uszkodzenia podwzgórza lub przysadki, nowotwory podwzgórza lub przysadki), niedoborem genetycznym (wrodzonym) lub (w około 50% przypadków) idiopatyczną (o nieustalonej przyczynie),

• moczówkę nerkową (nefrogenną), związaną z brakiem wrażliwości cewek zbiorczych na wazopresynę, do czego doprowadzić mogą m.in.: przewlekła niewydolność nerek, choroby śródmiąższowe nerek, przewlekła hiperkalcemia (nadmiar wapnia) i hipokaliemia (niedobór potasu).

Szczególnym rodzajem jest moczówka ciążowa. To stan przejściowy, spowodowany przez rozkład hormonu antydiuretycznego przez enzym łożyskowy – wazopresynazę.

Warto zaznaczyć, że osoby zmagające się z moczówką powinny unikać produktów o działaniu moczopędnym, takich jak: boże drzewko, cząber, brzoza omszona, bluszcz pospolity, chaber bławatek. Nasilają one bowiem wydalanie moczu.