Lęk separacyjny – normalne zachowanie czy zaburzenie psychiczne? Jak pomóc dziecku?

Czym jest lęk separacyjny?

Lęk separacyjny to bardzo silny lęk dziecka przed oddzieleniem od opiekuna lub opiekunów (najczęściej jest to matka, ale nie musi tak być). Dziecko odczuwa nieprzyjemne emocje o bardzo dużym natężeniu za każdym razem, kiedy rodzic się od niego oddala. W przypadku niemowląt często mówi się wówczas, że są „nieodkładalne”. Zwykle manifestują swoje uczucia poprzez rozpaczliwy płacz.

Wśród najczęściej wymienianych kryteriów występowania lęku separacyjnego można wyróżnić następujące objawy:

• strach przed oddaleniem od domu oraz obiektów przywiązania;

• lęk przed stratą opiekunów oraz krzywdą, jaka może ich spotkać;

• pełne niepokoju rozmyślanie o potencjalnych zdarzeniach, które mogą doprowadzić do rozdzielenia z opiekunem (np. o zgubieniu się w sklepie lub porwaniu);

• niechęć do chodzenia do szkoły lub przedszkola;

• silna niechęć do pozostawania samemu lub bez głównych obiektów przywiązania;

• koszmary senne o separacji;

• reagowanie na faktyczne lub oczekiwanie rozdzielenie objawami, takimi jak ból brzucha, ból głowy, a nawet wymioty.

Warto podkreślić, że pierwszy epizod lęku nierzadko pojawia się w następstwie trudnego doświadczenia związanego z rozdzieleniem od ważnego obiektu przywiązania lub z jego utratą, np. wskutek przeprowadzki do innej miejscowości, pobytu w szpitalu czy śmierci krewnego albo domowego pupila.

Lęk separacyjny a style przywiązania

Pojawienie się lęku separacyjnego może mieć związek ze stylem przywiązania, jaki reprezentuje dziecko. Zasadniczo w przypadku stylu unikowego nie ma mowy o rozpaczy po rozdzieleniu z opiekunem – takie dzieci zdają się nie zauważać ani momentu oddalenia się rodzica, ani jego powrotu (choć badania wykazują, że separacja powoduje u nich reakcje fizjologiczne, takie jak szybsze bicie serca oraz wzrost poziomu kortyzolu).

Typowe objawy lęku separacyjnego występują przede wszystkim w stylu lękowo-ambiwalentnym. Płacz i protesty po oddaleniu się rodzica mogą pojawiać się także w przypadku stylu bezpiecznego, jednak tutaj występuje znacząca różnica: kiedy opiekun jest w pobliżu, dziecko nie odczuwa lęku przed jego utratą i chętnie eksploruje otoczenie. Tymczasem lękowy styl przywiązania sprawia, że dziecko nie jest w stanie w pełni zaangażować się w zabawę i poznawanie świata, ponieważ ciągle pilnuje rodzica i nieustannie boi się, że zostanie przez niego porzucone.

Przyczyny lęku separacyjnego

Lęk separacyjny może mieć związek z zachowaniem rodziców i być przez nich nieświadomie wzmacniany. Aby dziecko miało zdrowy związek z opiekunami, musi czuć się bezpiecznie w tej relacji, ufać im i wiedzieć, że może na nich polegać. Taka więź ma szansę się rozwinąć wtedy, gdy rodzice są wrażliwi na potrzeby dziecka, zachowują się w przewidywalny sposób i reagują na wysyłane przez nie sygnały. Tymczasem wielu opiekunów w wyniku braku dostatecznej wiedzy na temat prawidłowej opieki nad dziećmi stosuje skrajne podejścia. Albo pozostaje w bezpośrednim kontakcie z niemowlęciem przez cały czas, np. nieustannie je nosząc, i tym samym nie pozwala mu odetchnąć oraz nauczyć się rozpoznawania i komunikowania swoich potrzeb, albo ignoruje wysyłane przez dziecko sygnały (np. poprzez pozwalanie, by się „wypłakało”), postępując w sposób zmienny i niekonsekwentny.

Żadne z tych podejść nie sprzyja budowaniu zaufania. W pierwszym przypadku dziecko przywiązuje się do opiekuna w niezdrowy sposób, nie uczy się rozpoznawania własnych potrzeb i proszenia o ich zaspokojenie, w drugim zaś zaczyna bać się odrzucenia, którego regularnie doświadcza. Nie ufa, że może liczyć na rodzica i że ten ostatni odpowiednio o nie zadba.

Według badaczy lęk separacyjny występuje częściej u potomstwa osób cierpiących na depresję lub zaburzenia lękowe (zwłaszcza na agorafobię). Może to mieć związek zarówno z czynnikami genetycznymi, jak i z modelowaniem, czyli przekazywaniem własnych lęków przez opiekunów (którzy bardzo boją się o bezpieczeństwo dziecka i przez to nie pozwalają mu na rozwinięcie naturalnej niezależności i samodzielności).

Czy lęk separacyjny jest zaburzeniem?

Lęk separacyjny to pojęcie, które bywa wykorzystywane i rozumiane na dwa sposoby. Pierwszy, ujęty w międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-V, odnosi się do niego jako do zaburzenia lękowego. W takim rozumieniu lęk separacyjny nie jest przejściowy, trwa przez długi czas, znacząco upośledzając społeczne funkcjonowania dziecka, i wymaga leczenia, ponieważ nie ma szans minąć samoistnie.

Warto pamiętać, że lękiem separacyjnym nazywana jest również prawidłowa faza rozwoju, świadcząca o tym, że między dzieckiem i rodzicem nawiązała się naturalna, bliska więź. Bezpieczne przywiązanie wiąże się z tym, że figura rodzica jest wyróżniana spośród innych, dziecko się jej pilnuje (co jest uzasadnione ewolucyjnie, ponieważ w towarzystwie dorosłych ma większe szanse na przetrwanie) i czuje się mniej bezpiecznie, kiedy opiekun się oddala. W takim ujęciu mówimy o kryzysie przywiązaniowym, który jest normalny i przejściowy. W czasie pierwszych lat życia dziecka może się pojawić nawet kilka takich kryzysów, które po czasie ustępują.

Jednocześnie brak lęku separacyjnego i gwałtownych reakcji na rozdzielenie z rodzicem wcale nie musi być dobrym sygnałem. Kiedy dziecko zupełnie nie reaguje na oddalenie się opiekuna, często bywa za to chwalone i nazywane przez dorosłych „samodzielnym”. W rzeczywistości jednak może to być oznaka unikowego stylu przywiązania, które należy do stylów pozabezpiecznych i może negatywnie rzutować na kolejne relacje, również te nawiązywane w dorosłym życiu (tutaj przeczytasz, czym jest samotność i jak sobie z nią radzić).

Jak sobie radzić z lękiem separacyjnym u dziecka?

W przypadku niemowląt lęk separacyjny zwykle jest przejściową fazą, która samoistnie mija. Zdarza się jednak, że starsze dzieci również bardzo źle znoszą rozłąkę, wymuszoną np. pobytem w żłobku, przedszkolu lub szkole, planowanym wyjściem rodziców, ich pracą lub krótkim wyjazdem. W takich przypadkach warto stosować się do kilku zasad, które pomogą dziecku znieść niedogodności i sprawią, że rozdzielenie nie naruszy jego zaufania:

• zawsze uprzedzaj dziecko o planowanej rozłące. Jednak nie rób tego tuż przed wyjściem czy wyjazdem. Postaraj się porozmawiać z nim o tym wcześniej, być może nawet tuż po podjęciu decyzji. Jeśli zajdzie taka potrzeba, przeprowadźcie kilka rozmów. Wysłuchaj jego punktu widzenia i postaraj się zaspokoić jego potrzeby poprzez wspólne przygotowania. Możesz np. dać mu coś, co będzie mu o Tobie przypominało, oraz opracować plan kontaktowania się w czasie rozłąki. Nie zaprzeczaj jego emocjom i nie umniejszaj ich – pokaż, że to, co czuje, jest dla Ciebie istotne;

• nie zostawiaj dziecka z osobą, której nie zna. Daj mu czas, by oswoiło się z nowym opiekunem, i rozmawiaj o tym, co mogą razem w tym czasie robić;

• przyzwyczajaj je do rozłąki stopniowo. W miarę możliwości początkowo wychodź na krótko i powstrzymaj się od kilkudniowych wyjazdów;

• wspólnie uczcie się czasowego rozdzielenia i powrotu, np. poprzez zabawę w chowanego;

• kontaktuj się z nim w czasie nieco dłuższych wyjazdów. Dziecko powinno wiedzieć, że choć chwilowo nie jesteście razem, to wciąż jest dla Ciebie ważne i o nim myślisz, tak jak ono myśli o Tobie;

• nigdy nie wychodź i nie wyjeżdżaj bez pożegnania. Takie zachowanie może zniszczyć poczucie bezpieczeństwa dziecka, które od tej pory będzie się obawiało, że zostanie porzucone bez ostrzeżenia.

Pamiętaj, że aby Twoje kontakty z dzieckiem były pełne empatii, musisz zadbać również o siebie i swój dobrostan psychiczny. Pobierz aplikację Welbi i skorzystaj z programu MindSpace, który przez 6 kolejnych tygodni przeprowadzi Cię przez ćwiczenia dotyczące m.in. Twoich emocji oraz umiejętności wyciszenia.

Jeżeli powyższe sposoby nie zdadzą egzaminu, a napady lękowe będą znacząco zakłócały codzienne życie, nie pozwalając np. na chodzenie do szkoły lub nawiązywanie przez dziecko innych kontaktów społecznych, rozważ skonsultowanie się ze specjalistą. W takich przypadkach dużą skutecznością wykazują się m.in. terapia poznawczo-behawioralna, a także psychoedukacja mająca na celu nauczenie rodziców technik wzmacniania poczucia niezależności oraz pewności siebie dziecka.