Osobowość dyssocjalna – co to znaczy? Przyczyny powstania i objawy

Osobowość dyssocjalna – co to znaczy?

Zaburzenia osobowości to szeroka grupa zaburzeń psychicznych, które charakteryzują się występowaniem trwałych, głęboko zakorzenionych, nieprzystosowawczych wzorców myślenia i postrzegania środowiska oraz relacji z nim, które wiążą się z powstaniem trudności w codziennym funkcjonowaniu. Specjaliści wyróżnili takie rodzaje zaburzeń osobowości, jak m.in.: osobowość schizotypowa, osobowość anankastyczna, osobowość chwiejna emocjonalnie, osobowość paranoiczna czy opisywana w niniejszym artykule osobowość dyssocjalna.

Osobowość dyssocjalna bywa określana również jako osobowość asocjalna, antyspołeczna, amoralna, antysocjalna, socjopatyczna, psychopatyczna czy antyspołeczne zaburzenie osobowości. Definiowane jest jako niewspółmierność między zachowaniem a obowiązującymi normami społecznymi. Szacuje się, że zaburzenie to dotyczy 2–3% populacji, przy czym trzy razy częściej obserwowane jest u mężczyzn niż kobiet. 

Przyczyny powstania zaburzenia osobowości dyssocjalnej

Jak dotąd nie określono dokładnie przyczyn powstania zaburzenia osobowości dyssocjalnej. Podejrzewa się, że w rozwoju tego zaburzenia mogą mieć udział zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe, a jednoczesne ich występowanie podnosi ryzyko antyspołecznych zaburzeń osobowości. O rodzinnym charakterze tego zaburzenia stanowią badania przeprowadzone nad bliźniętami, w których oceniano odziedziczalność osobowości dyssocjalnej. Szacuje się, że wynosi ona 40–50%. Wśród czynników fizycznych sprzyjających zaburzeniu wymienia się mikrourazy mózgu, urazy głowy, niedojrzałość mózgu i dysfunkcje układu limbicznego (zarządza sferą emocjonalno-motywacyjną). Czynnikami środowiskowymi, które predysponują do rozwoju osobowości dyssocjalnej, są przeważnie:

• konflikty w rodzinie,

• deprywacja psychospołeczna dziecka, jak przemoc fizyczna i psychiczna oraz wykorzystanie seksualne, 

• niska jakość relacji rodzic–dziecko – zaniedbywanie przez rodziców, odrzucenie, brak wsparcia,

• wpływ rodziców przejawiających cechy osobowości dyssocjalnej i/lub znajomych zmagających się z zaburzeniami zachowania,

• brak wystarczających umiejętności wychowawczych u rodziców, co może się przejawiać w niedostatecznym nadzorze nad dzieckiem, braku wzorców do naśladowania, niespójnej i nadmiernej dyscyplinie,

• modelowanie lub znieczulenie na przemoc poprzez przekaz kierowany w mediach, oziębłość społeczna, znieczulica, społeczny narcyzm.

Do grupy podwyższonego ryzyka rozwoju tego zaburzenia osobowości należą osoby przejawiające silne cechy psychopatyczne, takie jak brak empatii czy płytki afekt. Antyspołeczne zaburzenia osobowości nierzadko współwystępują z innymi problemami psychicznymi, jak: depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienie od substancji psychoaktywnych.

Osobowość dyssocjalna – kryteria rozpoznania

Diagnozę antyspołecznych zaburzeń osobowości stawia lekarz psychiatra, często współpracując z psychologiem. Kryteria rozpoznania osobowości dyssocjalnej przedstawione zostały w ICD-10, czyli Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. Zgodnie z nimi dyssocjalne zaburzenie osobowości charakteryzuje się: 

• nieliczeniem się z uczuciami innych osób w sposób bezwzględny,

• brakiem zdolności do utrzymania trwałych związków z innymi, mimo że nie ma się problemów z ich nawiązywaniem,

• utrwaloną i silną postawą lekceważenia obowiązujących społecznie zasad i norm oraz brakiem odpowiedzialności,

• brakiem poczucia winy i zdolności do nauki z doświadczeń, w tym głównie dotychczasowych kar,

• niskim progiem wyzwalania agresji, niską tolerancją frustracji, przejawianiem zachowań gwałtownych,

• skłonnością do obwiniania innych i wszczynania konfliktów z otoczeniem.

Kryteria rozpoznania osobowości dyssocjalnej zawarte zostały w DSM-V, czyli klasyfikacji zaburzeń psychicznych. Przedstawiają się one następująco:

• pojawiający się u osób w wieku powyżej 15 lat wzorzec pogwałcenia i braku poszanowania praw innych ludzi, w którym zaobserwować można przynajmniej trzy właściwości z prezentowanych poniżej:

  • brak zdolności do planowania, impulsywność,

  • nieprzejawianie troski o bezpieczeństwo własne i/lub innych,

  • brak zdolności do podporządkowania się obowiązującym normom społecznym i prawu, co wiąże się z dokonywaniem czynów będących podstawą do aresztowania,

  • brak odpowiedzialności, niedotrzymywanie zobowiązań finansowych, brak zdolności do stosowania się do wymogów pracy zawodowej,

  • częste kłamanie, oszukiwanie dla zysku lub przyjemności, używanie pseudonimów przestępczych,

  • brak poczucia winy, obojętność lub racjonalizowanie wyrządzonych szkód i krzywd,

  • przejawianie zachowań agresywnych i skłonności do rozdrażnienia, udział w częstych napaściach i bójkach,

• udokumentowane zaburzenia zachowania powstałe przed ukończeniem 15 lat,

• wiek powyżej 18 lat,

• cechy osobowości dyssocjalnej nie są przejawem wyłącznie epizodu manii czy schizofrenii.

Osobowość dyssocjalna – jak postępować?

Należy podkreślić, że osoby przejawiające objawy osobowości dyssocjalnej przeważnie są nieświadome swojej choroby z uwagi na bezkrytyczne podejście do swojego zachowania. W związku z tym rzadko same zgłaszają się po pomoc. Podstawę leczenia zaburzenia osobowości dyssocjalnej stanowią programy reedukacyjno-resocjalizacyjne, w których chory przez dłuższy czas – nawet kilka lat – poddawany jest psychoterapii, w tym głównie terapii poznawczo-behawioralnej, której celem jest zmiana modelu zachowania, nauczenie nowych, funkcjonalnych zachowań, i technikom warunkowania instrumentalnego, które polegają na manipulowaniu przywilejami i doświadczaniu konsekwencji swoich czynów. Leczenie farmakologiczne odgrywa rolę wspomagającą. Leki wykorzystuje się w przypadku jednoczesnego występowania innych problemów psychicznych. Stosuje się je adekwatnie do choroby współistniejącej – np. leki przeciwdepresyjne w leczeniu zaburzeń depresyjnych czy przeciwlękowe w przypadku zaburzeń lękowych.