Szczepionka przeciwko polio – kiedy i komu należy ją podać?

Poliomyelitis – co to za choroba i dlaczego warto jej zapobiegać?

Poliomyelitis (ostre nagminne porażenie dziecięce), czyli inaczej polio lub choroba Heinego-Medina, jest zakaźną chorobą wywołaną przez wirusa polio. Jej przebieg może być bardzo różny – od objawów ograniczających się do łagodnej infekcji, aż po zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Patogen może również powodować ciężkie uszkodzenie neuronów ruchowych, co prowadzi do nieodwracalnego, niepostępującego porażenia mięśni.

Do zakażenia wirusem polio dochodzi najczęściej drogą fekalno-oralną (przez spożycie skażonego pokarmu, to tzw. choroba brudnych rąk). Pierwsze symptomy choroby pojawiają się zwykle po mniej więcej 10 dniach od kontaktu z patogenem i u około 95% pacjentów ograniczają się do tzw. objawów grypopodobnych – bólu głowy, mięśni, zmęczenia, nudności, bólu gardła. U około 5% chorych dochodzi jednak do silnych, bolesnych skurczów mięśni, a następnie ich wiotkiego porażenia. Porażenie jest zwykle asymetryczne, częściej obejmuje kończyny dolne, ale u niektórych osób może dojść do tzw. postaci opuszkowej porażenia, z niewydolnością oddechową i krążeniową.

Wprowadzenie szczepień ochronnych przeciwko poliomyelitis umożliwiło zmniejszenie liczby zachorowań na nie na całym świecie o ponad 99% – z 350 tysięcy przypadków w 1988 roku do 33 w 2018 roku. W Polsce szczepienia dzieci przeciwko polio rozpoczyna się już w 4. miesiącu życia.

Szczepionka przeciwko poliomyelitis

Pierwsza szczepionka na polio została opracowana już w roku 1955. Aktualnie stosowana w Polsce szczepionka domięśniowa zawiera inaktywowane (niezdolne do rozwoju) cząsteczki 3 szczepów wirusa, a jej skład jest zgodny z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Podobnie jak w przypadku innych szczepień, w tym szczepienia na ospę i szczepionki odra, świnka, różyczka, kwalifikacji do szczepienia dokonuje uprawniony lekarz po zbadaniu pacjenta.

Jak działa szczepionka przeciwko polio?

Aktualnie stosowana jest rutynowo trójwalentna (zawierająca trzy szczepy wirusa), inaktywowana (zawierająca zabite wirusy lub ich fragmenty) szczepionka przeciwko polio. Patogeny będące składnikiem szczepionki są hodowane w nerkach małp, a następnie inaktywowane za pomocą formaldehydu przed wprowadzeniem do szczepionki. Zawiera ona również śladowe ilości polimyksyny B, streptomycyny i neomycyny oraz substancje pomocnicze, co ma znaczenie u osób, u których wystąpiła wcześniej reakcja anafilaktyczna po stosowaniu tych leków.

Wprowadzone podczas szczepienia antygeny wirusa pobudzają układ immunologiczny do wytwarzania odporności przeciwko nim. Ponieważ wirusy zawarte w szczepionce są martwe, nie mogą namnażać się i nie wywołują choroby w organizmie człowieka. Szczepionka może być stosowana u osób z obniżona odpornością.

W niektórych rejonach świata stosuje się jeszcze doustną żywą szczepionkę przeciwko polio. Podanie osłabionych cząsteczek wirusa wiązało się jednak u niektórych osób z wystąpieniem objawów polio (rzadko – w przybliżeniu u 3,8 osoby na milion szczepień), dlatego w większości krajów zrezygnowano z podawania żywej szczepionki.

Szczepionka przeciwko chorobie Heinego-Medina – dla kogo?

Zastanawiasz się, kto i kiedy powinien zaszczepić się przeciwko polio? Według Programu Szczepień Ochronnych na 2023 rok opublikowanego w komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego obowiązkowe szczepienie przeciwko polio powinno być wykonywane u wszystkich dzieci bez przeciwwskazań do szczepienia:

• 1. dawka szczepienia podstawowego w 4. miesiącu życia,

• 2. dawka szczepienia podstawowego w 5.–6. miesiącu życia (w odstępie co najmniej 4 tygodni od podania 1. dawki),

• 3. dawka szczepienia podstawowego między 16. a 18. miesiącem życia dziecka,

• szczepienie przypominające w 6. roku życia.

Schemat szczepień może różnić się u dzieci, u których stosowane są szczepionki skojarzone lub w przypadku opóźnień w szczepieniach ochronnych z przyczyn zdrowotnych i innych. Eksperci zalecają szczepienie wszystkim osobom nieuodpornionym, co znaczy, że powinny się zaszczepić również osoby dorosłe, które nie przechorowały choroby i nie zostały zaszczepione przeciwko polio w ramach szczepień obowiązkowych. W tym przypadku pacjent musi ponieść koszt szczepienia (około 200 zł za 3 dawki szczepionki).

Przyjęcie kompletu szczepień podstawowych przeciwko polio zapewnia wysoką odporność przeciwko chorobie – na poziomie 99–100%. Dawka przypominająca wzmacnia odpowiedź immunologiczną i jest standardowo zalecana w cyklu szczepień. Lekarze nie zalecają również wykonywania testów serologicznych po szczepieniu celem oceny odpowiedzi immunologicznej.

• Dowiedz się więcej o szczepieniu w 6. roku życia dziecka.

Przeciwwskazania do szczepienia przeciwko polio

Prawidłowe zebranie wywiadu i badanie przedmiotowe (czyli fizykalne, a zatem oglądanie, dotykanie, opukiwanie i osłuchiwanie pacjenta) podczas kwalifikacji do szczepienia przeciwko poliomyelitis umożliwia wyodrębnienie osób, u których podanie leku jest przeciwwskazane. Czasowym przeciwwskazaniem do zaszczepienia jest ostra infekcja przebiegająca z gorączką. Do rzadszych przeciwwskazań, które dyskwalifikują pacjenta ze szczepienia, należą:

• przebyta reakcja anafilaktyczna po poprzedniej dawce szczepionki przeciwko polio,

• przebyta reakcja anafilaktyczna po przyjęciu streptomycyny, polimyksyny B lub neomycyny,

• nadwrażliwość na którąkolwiek substancję pomocniczą szczepionki (w tym fenyloalaninę, etanol).

Szczepionkę inaktywowaną można podać osobom z zaburzeniami odporności.

Powikłania po szczepionce przeciwko polio

Tak jak w przypadku każdej innej szczepionki ochronnej, również po szczepieniu przeciwko polio istnieje ryzyko wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych. Dokładne informacje na temat ich rodzaju i częstości występowania są ogólnodostępne w charakterystyce produktu leczniczego i w ulotce informacyjnej załączonej do szczepionki. 

Najczęściej obserwowanym działaniem niepożądanym po podaniu szczepionki przeciwko poliomyelitis jest gorączka i miejscowa reakcja – zaczerwienienie skóry, stwardnienie i ból. Do innych możliwych objawów po szczepieniu zaliczamy m.in.:

• reakcje nadwrażliwości, m.in.: pokrzywkę, obrzęk naczynioruchowy, wstrząs anafilaktyczny,

• szybko ustępującą senność lub drażliwość,

• bóle głowy,

• drgawki, łagodne i ustępujące samoistnie parestezje (zaburzenia czucia),

• ból mięśni i stawów,

• wysypkę,

• powiększenie węzłów chłonnych.

Warto pamiętać, iż większość działań niepożądanych po przyjęciu szczepionki przeciwko polio ma charakter łagodny i ustępuje samoistnie w krótkim czasie. Eksperci uważają, że korzyści ze szczepienia wielokrotnie przeważają ryzyko związane z podaniem leku. W razie jakichkolwiek wątpliwości skonsultuj się ze swoim lekarzem, który udzieli Ci rzetelnych informacji na temat szczepienia przeciwko polio, opartych na aktualnej wiedzy medycznej.

Szczepienie przeciwko polio w ciąży i u matek karmiących piersią

W przypadku wysokiego ryzyka zakażenia szczepionkę przeciwko poliomyelitis można podać kobiecie ciężarnej. Jest ona również bezpieczna dla matki i dziecka w przypadku karmienia go piersią.

Diagnostyka i leczenie choroby Heinego-Medina

Polio należy aktualnie do chorób bardzo rzadkich poza rejonami jego endemicznego występowania (należą do nich w szczególności Pakistan i Afganistan). Mimo wielu badań nie wynaleziono dotąd testu, który w szybki sposób umożliwiałby rozpoznanie poliomyelitis, dlatego diagnostyka choroby polega głównie na wykluczeniu innych przyczyn występujących objawów. U każdej osoby z ostrym wiotkim porażeniem należy podejrzewać wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Konieczne jest wykonanie badań krwi, moczu, kału, płynu mózgowo-rdzeniowego, czynności elektrycznej mięśni oraz rezonansu magnetycznego mózgu i rdzenia kręgowego. Trwają badania nad opracowaniem metody umożliwiającej wyizolowanie wirusa polio z płynu mózgowo-rdzeniowego.

Do dziś nie wynaleziono skutecznej metody leczenia choroby Heinego-Medina, dlatego postępowanie terapeutyczne ogranicza się do leczenia objawowego – przeciwgorączkowego, przeciwbólowego, a w razie konieczności respiratoroterapii. Stosowanie szyn na porażone kończyny dolne ma na celu zapobieganie deformacjom oraz zmniejszenie dolegliwości spowodowanych skurczami mięśni. W okresie rekonwalescencji bywa konieczne leczenie chirurgiczne, mające na celu usprawnienie poruszania się pacjenta. Ogromną rolę odgrywają również odpowiednia fizykoterapia i ćwiczenia fizyczne.

Jeśli Ty lub osoba bliska nie byliście szczepieni na polio, skonsultuj się z lekarzem rodzinnym i uzyskaj informacje o tym, jak dalej postępować.