Szczepionka „odra, świnka, różyczka” – jak działa? Kto powinien się zaszczepić?

Szczepionka „odra, świnka, różyczka”

Szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce MMR (ang. measles-mumps-rubella) jest skojarzoną, trójwalentną szczepionką, zawierającą żywe, atenuowane (osłabione) cząsteczki wirusa odry, wirusa świnki i wirusa różyczki. Stosowany w Polsce preparat może być podawany dzieciom od 2. roku życia oraz osobom dorosłym po pozytywnej kwalifikacji przez lekarza. Szczepienia nie podaje się noworodkom i niemowlętom.

• Dowiedz się również, jakie szczepienia u noworodka są obowiązkowe.

Jak działa szczepionka MMR?

Podanie szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce stymuluje układ immunologiczny pacjenta do wytwarzania swoistej odporności przeciwko wirusom zawartym w jej składzie. Co istotne, szczepionka, podobnie jak szczepionka na ospę wietrzną, zawiera żywe, atenuowane (osłabione) cząsteczki wirusa, co wiąże się z dużą skutecznością w pobudzeniu układu odpornościowego do wytwarzania przeciwciał. 

Odra – co to za choroba?

Odra jest wysoce zakaźną chorobą wirusową, która w rejonach nieobjętych obowiązkiem szczepień ochronnych przeciwko odrze (szczególnie w niektórych krajach Afryki i południowej Azji) pozostaje jedną z częstych przyczyn zgonów. Wirus odry, patogen należący do rodziny Paramyxoviridae, jest jednoniciowym wirusem RNA. Odra występuje wyłącznie u ludzi. Na podstawie danych szacuje się, iż jeden chory zaraża średnio 14–18 osób.

Do zakażenia wirusem odry dochodzi najczęściej drogą kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt z osobą chorą. Od momentu zakażenia do wystąpienia pierwszych symptomów mija zwykle 10–14 dni. Do najczęściej obserwowanych objawów odry należą:

• kaszel,

• katar,

• zapalenie spojówek,

• gorączka,

• drobna wysypka, która pojawia się najpierw na twarzy, a następnie zajmuje po kolei niżej położone obszary skóry.

U osób chorych można zauważyć też plamki Koplika – niewielkie, białe grudki na błonie śluzowej policzków.

Niestety do dziś nie opracowano skutecznego leku przeciwko odrze, a leczenie polega na łagodzeniu objawów – podawaniu leków przeciwgorączkowych i zapobieganiu odwodnieniu, a także na izolacji pacjenta. Objawy przypominające grypę mijają zwykle samoistnie po mniej więcej tygodniu od pojawienia się wysypki na skórze. Do najczęstszych powikłań odry należą: zapalenie płuc, biegunka oraz zapalenie ucha środkowego, mogące skutkować utratą słuchu. Ciężki przebieg choroby obserwuje się najczęściej u niemowląt, kobiet ciężarnych oraz dzieci niedożywionych i z zaburzeniami odporności. U części chorych mogą wystąpić: zapalenie mózgu, podostre stwardniające zapalenie mózgu, zapalenie mięśnia sercowego, jak również zgon.

U kobiet ciężarnych zakażenie wirusem odry zwiększa ryzyko zgonu matki, poronienia, wewnątrzmacicznej śmierci płodu oraz niskiej masy urodzeniowej noworodka.

Świnka i zagrożenia z nią związane

Świnka jest chorobą wywoływaną przez wirusa świnki – zbudowany z jednej nici RNA paramyksowirus, który przed wprowadzeniem obowiązkowego szczepienia ochronnego MMR był powszechną chorobą wieku dziecięcego. Na podstawie danych szacuje się, iż szczepienie przeciwko śwince zmniejszyło zachorowalność na to schorzenia o 99,8%.

Wirus świnki jest wysoce zakaźny i podobnie jak odra występuje tylko u ludzi. Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą kropelkową, a okres inkubacji patogenu (czas od zakażenia do pojawienia się pierwszych symptomów choroby) wynosi od 7 do 21 dni. Pierwsze objawy świnki to najczęściej:

• gorączka,

• osłabienie,

• ból mięśni,

• brak apetytu,

• ból głowy.

W ciągu kolejnych dni dochodzi do zapalenia ślinianek przyusznych, zwykle obustronnie. Objawia się ono bolesnym obrzękiem okolicy pomiędzy małżowiną uszną a kątem żuchwy. 

U mężczyzn choroba może być przyczyną zapalenia jąder, które stają się obrzęknięte i bolesne. U około 15% mężczyzn świnka jest przyczyną niepłodności lub obniżenia płodności. Zakażenie wirusem świnki kobiety w ciąży może prowadzić do niskiej masy urodzeniowej dziecka, przedwczesnego porodu oraz wad wrodzonych u dziecka. Do innych powikłań obserwowanych w przebiegu świnki należą m.in.: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, poprzeczne zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenie trzustki, mięśnia sercowego, nerek i stawów. Leczenie zakażenia wirusem świnki polega na łagodzeniu objawów.

Różyczka i powikłania zakażenia u kobiet ciężarnych

Różyczka to łagodna choroba wieku dziecięcego wywołana przez wirus różyczki, zbudowany z pojedynczej nici RNA. Przebiega zwykle z niską gorączką, osłabieniem, bólem gardła, powiększeniem węzłów chłonnych i plamkowo-grudkową wysypką rumieniową. Na różyczkę chorują tylko ludzie, a do zakażenia dochodzi zwykle drogą kropelkową. Okres inkubacji wirusa różyczki wynosi 14–21 dni.

Istotnym zagrożeniem jest zakażenie wirusem różyczki u kobiety w ciąży, szczególnie w ciągu jej pierwszych 10 tygodni. Może ono być przyczyną poronienia, śmierci wewnątrzmacicznej płodu lub wystąpienia różyczki wrodzonej – zespołu objawów, obejmujących m.in.: wady serca, głuchotę, zaćmę, niską masę urodzeniową dziecka, a w okresie noworodkowym również anemię hemolityczną, powiększenie wątroby i śledziony czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Zachorowanie na różyczkę w wieku dorosłym może prowadzić m.in. do zapalenia stawów, osierdzia, wątroby czy jąder.

Kto powinien się zaszczepić na odrę, świnkę i różyczkę?

Według Programu Szczepień Ochronnych na rok 2023 opublikowanego w komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego szczepieniem obowiązkowym (a przez to również nieodpłatnym) przeciwko odrze, śwince i różyczce są objęte dzieci i nastolatki między 12. miesiącem a 19. rokiem życia. Pozostałe nieuodpornione wcześniej osoby (które nie mają udokumentowanego przebycia odry, świnki i różyczki i nie były przeciwko nim zaszczepione) mogą zaszczepić się odpłatnie.

Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce jest zalecane wszystkim nieuodpornionym osobom po 19. roku życia, a w szczególności kobietom i mężczyznom w wieku reprodukcyjnym, osobom pracującym w ochronie zdrowia oraz uczniom i studentom kierunków medycznych. Kobiety, które planują zajść w ciążę, powinny zaszczepić się szczepionką MMR celem zapobiegnięcia różyczce wrodzonej u dziecka, wiążącej się z poważnymi konsekwencjami. Eksperci zalecają, aby po podaniu szczepionki wstrzymać się od zajścia w ciążę przez co najmniej 1 miesiąc. Nie należy szczepić kobiet w ciąży. Szczepionka MMR jest bezpieczna dla matki karmiącej piersią i jej dziecka.

Kiedy wykonać szczepienie na odrę, świnkę i różyczkę?

Według aktualnych zaleceń pierwszą dawkę obowiązkowego szczepienia przeciwko odrze, śwince i różyczce należy podać dziecku między 13. a 15. miesiącem życia, a drugą dawkę (przypominającą) w 6. roku życia. Dowiedz się więcej o szczepieniach w 6. roku życia. Jeśli z jakichkolwiek przyczyn szczepienia nie odbędą się w zalecanym terminie, należy dziecko zaszczepić jak najszybciej, zachowując odstęp 4 tygodni pomiędzy dawkami (nie później niż do 19. roku życia). Osoby dorosłe powinny otrzymać 2 dawki szczepionki z zachowaniem odstępu co najmniej 4 tygodni pomiędzy dawkami.

Przeciwwskazania do szczepienia MMR

Szczepienia MMR nie można podać osobom, u których istnieją przeciwwskazania. Mogą być one czasowe (w tym przypadku szczepienie zostanie odroczone na określony czas, po którym zostanie przeprowadzone kolejne badanie kwalifikacyjne) lub mieć charakter stały. Należą do nich m.in.:

• silna reakcja alergiczna lub anafilaksja po podaniu poprzedniej dawki szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce,

• nadwrażliwość na substancje pomocnicze zawarte w szczepionce (m.in. na neomycynę),

• ciąża lub jej planowanie w ciągu najbliższego miesiąca,

• zaburzenia odporności, w tym infekcja HIV z niskim poziomem limfocytów CD4+,

• choroby rozrostowe krwi (np. białaczka),

• chemioterapia,

• długotrwałe leczenie immunosupresyjne (osłabiające działanie układu odpornościowego),

• podanie preparatów krwiopochodnych lub immunoglobulin w ciągu ostatnich 11 miesięcy przed szczepieniem (przeciwwskazanie względne),

• małopłytkowość (przeciwwskazanie względne),

• ostra choroba zakaźna z gorączką lub bez.

Dzieci z łagodnymi objawami infekcji, np. z zapaleniem ucha, z zakażeniem górnych dróg oddechowych czy z biegunką, mogą być poddane szczepieniu przeciwko odrze, śwince i różyczce. Lekarze twierdzą, że w przypadku łagodnych schorzeń odroczenie szczepienia niepotrzebnie wydłuża czas uzyskania odporności przeciwko wirusom zawartym w szczepionce, a przez to naraża dziecko na kontakt z osobą chorą i zakażenie.

Działania niepożądane po szczepieniu MMR

Szczepienia dzieci i osób dorosłych szczepionką MMR, podobnie jak inne szczepienia, są obarczone ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Dokładne informacje na temat możliwych działań niepożądanych są zawarte w charakterystyce produktu leczniczego każdej szczepionki. Do najczęściej występujących działań niepożądanych po podaniu szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce należą:

• gorączka,

• rumień, obrzęk, bolesność i siniak w miejscu podania szczepionki,

• wysypka,

• zakażenie górnych dróg oddechowych,

• katar,

• biegunka lub wymioty,

• pokrzywka.

Jeśli masz wątpliwości co do bezpieczeństwa szczepienia MMR u Twojego dziecka, skonsultuj się z lekarzem rodzinnym lub z pediatrą, którzy udzielą Ci szczegółowych, opartych na aktualnej wiedzy medycznej informacji na temat szczepień.