Uprzedzenia – na czym polegają i skąd się biorą? Jak z nimi walczyć?

Czym są uprzedzenia?

O uprzedzeniu można mówić wtedy, gdy jakaś osoba odrzuca coś lub kogoś jeszcze przed zetknięciem się z nim, a więc bez racjonalnych przesłanek czy doświadczenia. Zwykle uprzedzenie wiąże się z przynależnością obiektu do określonej grupy i związanym z nią pejoratywnym stereotypem. Uprzedzenia można rozumieć jako silne, negatywne emocje skierowane wobec członków danej zbiorowości, niepochlebną opinię na ich temat czy wrogą postawę względem nich.

Trudno się dziwić, że większość ludzi jest skłonna do kategoryzacji. Automatyczne przyporządkowanie nowo poznanej osoby do określonej grupy i nadanie jej stereotypowych cech pozwala przyspieszyć podejmowanie decyzji i sprawia, że świat społeczny wydaje się znacznie bardziej przewidywalny i zrozumiały. Niestety problem pojawia się, kiedy ktoś dzieli ludzi na lepszych i gorszych, ich traktowanie uzależnia zaś nie od rzeczywistych cech i zachowań konkretnej jednostki, a od własnych uprzedzeń.

Stereotypy a uprzedzenia

Stereotypy są zjawiskiem ściśle powiązanym z uprzedzeniami. Jako uproszczone zbiory przekonań na temat konkretnych grup prowadzą do podobnie zabarwionych emocji (jeśli stereotyp jest dobry, to wyznająca go osoba nastawia się pozytywnie, jeżeli zaś jest zły – jej nastawienie jest negatywne, a często wręcz wrogie). Niepochlebna stereotypizacja może się wiązać np. z niechęcią, lękiem, a nawet z agresją.

Być może myślisz, że wiara w stereotypy nie musi się wiązać z uprzedzeniami, jednak w praktyce byłoby to bardzo trudne do osiągnięcia. Osoba kierująca się stereotypami czyni wiele założeń i myśli, że już coś wie o członku określonej grupy, jeszcze zanim go pozna. Siłą rzeczy czuje do niego sympatię lub antypatię i nawet bezwiednie może traktować go lepiej lub gorzej. Nie daje mu szansy, z góry zakładając, że nie poradzi on sobie z jakimś zadaniem, lub ma wobec niego wyższe oczekiwania, co może prowadzić do rozczarowania. Lepiej więc pamiętać, że stereotypy nie odzwierciedlają rzeczywistości, i wchodzić w nowe relacje z otwartą głową.

W zrozumieniu powiązań między stereotypami i uprzedzeniami może pomóc tzw. teoria równowagi. Zgodnie z nią postawy, oceny i zachowania wobec innej osoby powinny być spójne – w przeciwnym razie dochodzi do zachwiania równowagi i dyskomfortu zwanego dysonansem poznawczym. A przecież nikt z nas nie chciałby, by zarzucono mu hipokryzję, prawda?

Jak powstają uprzedzenia?

Stereotypy i uprzedzenia zwykle wynikają z socjalizacji oraz przekonań przekazanych przez rodziców, innych opiekunów i otoczenie społeczne. Wiele osób nawet nie zdaje sobie sprawy z natury tych schematów myślowych, żyjąc w przekonaniu, iż są one obiektywnymi faktami.

Uprzedzenia karmią się lękiem i niewiedzą. Ze statystyk wynika, iż osoby uprzedzone zwykle nie znają przedstawicieli grup, które postrzegają negatywnie (lub mają mylne wrażenie, że ich nie znają). Z tego powodu nie mają możliwości weryfikacji swoich błędnych przekonań. Psychologowie wskazują, że stereotypy, uprzedzenia i dyskryminacja są szczególnie silne w społeczeństwach, w których nie ma zbyt wielu okazji do kontaktu międzygrupowego. Warto przy tym zaznaczyć, że największą skuteczność w zmianie postaw ma kontakt pozytywny i bezpośredni – lepiej więc zadziała swobodna rozmowa na imprezie niż pobieżny kontakt nawiązywany np. w sklepie, taksówce, na ulicy itp.

Uprzedzenia Polaków

Szczególnie niebezpieczne są uprzedzenia pojawiające się między grupą dominującą i zdominowaną. Dzieje się tak np. w przypadku mniejszości narodowych czy seksualnych, a także między bogatymi i biednymi. Asymetria tych relacji utrudnia wejście w dialog, a na dodatek stwarza ryzyko nadużyć i dyskryminacji systemowej.

Wśród polskich stereotypów i uprzedzeń można wymienić co najmniej kilka najbardziej wyrazistych i najmocniej wpływających na ogół życia społecznego. Pierwszym z nich jest oczywiście seksizm, czyli uprzedzenie wobec osób określonej płci (zwykle kobiet). Seksiści uważają, że przedstawiciele obu płci mają określone role i obowiązki, których muszą się trzymać. Reagują złością na chęć przekroczenia tych ograniczeń i jakiekolwiek formy odrzucania z góry przypisanych ról. Jednocześnie przyjmują, że naturalna jest dominacja mężczyzn nad kobietami, które zarówno w życiu rodzinnym, jak i publicznym powinny oddawać im pierwsze skrzypce i pełnić funkcję wspierającą.

Kolejnym bardzo częstym uprzedzeniem jest homofobia, czyli niechęć do osób i par homoseksualnych oraz lęk przed nimi. Homofobia ściśle łączy się z seksizmem, ponieważ odwołuje się do tradycyjnych ról płciowych i modelu rodziny. W Polsce ma postać silnej dyskryminacji systemowej, ponieważ obowiązujące regulacje nie przewidują dla par jednopłciowych takich samych praw jak te, którymi cieszą się małżeństwa tworzone przez kobietę i mężczyznę.

Warto wspomnieć o ksenofobii, czyli wrogiej postawie wobec osób pochodzących z innych krajów. Wiąże się ona z przekonaniem, że rodzima kultura i zwyczaje są obiektywnie lepsze od tych obowiązujących za granicą. Ksenofob negatywnie postrzega osoby z innych kręgów kulturowych i uważa, że ich osiedlanie się w jego kraju może doprowadzić do jego upadku.

Wśród uprzedzeń, z którymi można się spotkać w Polsce, warto wymienić m.in.: ageizm (dyskryminację osób w określonym, zwykle starszym, wieku), antysemityzm, uprzedzenia wobec osób biednych i wywodzących się z niższych warstw społecznych, ableizm (dyskryminację osób z niepełnosprawnościami) czy rasizm.

Jak walczyć z uprzedzeniami?

Jedynym skutecznym sposobem na walkę z uprzedzeniami jest zwiększanie świadomości. Stereotypy zwykle przegrywają w starciu z rzeczywistością – wystarczy kilka razy spotkać osobę, która kompletnie się w nie nie wpisuje, by zasiane zostało ziarnko niepewności. Znany badacz Gordon Allport sformułował tzw. hipotezę kontaktu wskazującą na warunki, jakie musi spełniać kontakt międzygrupowy, by zmniejszać wzajemną niechęć i wrogie postawy. W takim kontakcie ważne są: równość statusu biorących w nim udział osób, kooperacja, poparcie autorytetów oraz dążenie do wspólnego celu.

Dzisiejsze czasy bardzo ułatwiają kontakty z osobami spoza własnej grupy oraz wychodzenie ze swojej „bańki”. Podróże oraz internetowe aplikacje mogą być skutecznymi narzędziami do walki ze stereotypami. Jednocześnie niosą ze sobą kilka zagrożeń, takich jak cyberprzemoc. Jeśli masz z nią problem, przeczytaj artykuł: Hejt – czym jest i jak sobie z nim poradzić?. Zwalczanie uprzedzeń i dyskryminacji bywa trudnym zadaniem, ale jest bardzo potrzebne i daje ogromną satysfakcję. Najważniejsze wydaje się jednak to, że pomaga tworzyć lepszy, bezpieczny świat, w którym każdy czuje się ważny i akceptowany.