Uzależnienie od nikotyny – jakie objawy mu towarzyszą i w jaki sposób się je leczy?

Co to jest uzależnienie od nikotyny?

Uzależnienie od nikotyny inaczej określane jest jako nikotynizm lub zespół uzależnienia od nikotyny. Zaburzenie to należy do grupy uzależnień fizjologicznych, podobnie jak uzależnienie od kofeiny czy uzależnienie od cukru. Odrębną grupę stanowią uzależnienia behawioralne (od czynności), do których zalicza się m.in. uzależnienie od hazardu, zakupoholizm i tanoreksję. Uzależnienie od nikotyny jest bez wątpienia jednym z najbardziej rozpowszechnionych nałogów. Wedle szacunków w 2017 r. zmagała się z nim blisko jedna czwarta Polaków, choć zaobserwować można tendencję spadkową. 

Jak rozwija się uzależnienie od nikotyny?

Istnieją różne teorie dotyczące powstawania uzależnienia od nikotyny. Najczęściej jednak spotyka się informację, że nikotynizm to nałóg wywołany przez dwa podstawowe, wzajemnie oddziałujące na siebie uzależnienia – farmakologiczne i behawioralne. To pierwsze jest związane z koniecznością utrzymania odpowiedniego poziomu nikotyny we krwi – działa ona psychoaktywująco, poprawia nastrój i wprowadza w stan odprężenia lub euforii. To drugie uzależnienie zależy od czynników psychologicznych, środowiskowych, kulturowych i społecznych. W rozwoju uzależnienia behawioralnego ważną rolę odegrać może także system wartości osobistych i rodzinnych – przykład palących rodziców czy rówieśników, przekaz medialny (np. reklama papierosów). Palenie bywa postrzegane jako symbol dorosłości, jest sposobem na radzenie sobie z niepowodzeniem i napięciem czy kontrolę masy ciała lub służy do podniesienia wartości. Szerzeniu się nikotynizmu sprzyja także akceptacja społeczna tego zachowania.

Fazy uzależnienia od nikotyny

Wyróżnia się następujące fazy rozwoju uzależnienia od nikotyny: 

• faza wstępna – podejmowanie prób palenia w najbliższym towarzystwie, papierosy przynoszą uczucie ulgi i relaksacji, w związku z czym coraz trudniej jest się bez nich obejść; 

• faza ostrzegawcza – rośnie tolerancja na nikotynę i liczba wypalanych papierosów, co wiąże się z powstaniem poczucia winy i wstydu; podejmowane są mechanizmy obronne – usprawiedliwianie zachowania; próby ograniczenia palenia wiążą się z powstaniem objawów zespołu abstynenckiego;

• faza krytyczna – dochodzi do pełnego uzależnienia fizycznego i psychicznego, następuje utrata kontroli nad zachowaniem, pojawia się głód nikotynowy;

• faza chroniczna (przewlekła) – obserwuje się zaburzenia zdrowia będące konsekwencją wieloletniego narażenia na dym tytoniowy. Do możliwych schorzeń odtytoniowych należą nowotwory oraz choroby dróg oddechowych i układu krążenia. To tylko wybrane konsekwencje zdrowotne uzależnienia od nikotyny.

Objawy uzależnienia od nikotyny

Uzależnienie nikotynowe charakteryzuje się:

• silną potrzebą przyjmowania nikotyny,

• zwiększoną tolerancją na nikotynę,

• trudnością w kontrolowania palenia papierosów,

• uporczywym używaniem tytoniu mimo jego szkodliwych skutków,

• przedkładaniem palenia papierosów nad inne zajęcia i zobowiązania,

• występowaniem objawów zespołu abstynencyjnego w przypadku ograniczenia nikotyny; typowe objawy stanowią m.in.: głód produktów zawierających nikotynę, zaburzenia snu, uczucie lęku, złe samopoczucie, osłabienie, drażliwość, niepokój, wzmożony apetyt, trudności w koncentracji.

Jak leczyć uzależnienie od nikotyny?

Z powodu występowania wielu czynników warunkujących palenie tytoniu walka z tym uzależnieniem to bardzo trudny proces, który przebiega w kilku etapach: prekontemplacji, głębokiego zastanowienia się nad rzuceniem nałogu, ostatecznej decyzji o porzuceniu nałogu i aktywnej próby odzwyczajenia się od palenia. Końcowym etapem jest utrzymanie niepalenia. 

Leczenie uzależnienia od nikotyny opiera się w dużej mierze na psychoterapii. Najczęściej stosowana jest terapia poznawczo-behawioralna. Ma ona na celu zmianę nieprzystosowanych indywidualnych zachowań osoby palącej, tak aby nastąpiło przewarunkowanie oraz wytworzenie zachowań dostosowanych. Inną metodą, która może być stosowana w terapii uzależnienia od nikotyny, jest podejście awersyjne. Jego celem jest wywołanie uczucia wstrętu do nikotyny. Elementem leczenia tego uzależnienia mogą być także wywiady motywacyjne. W części przypadków pomocna okazać się może hipnoza i akupunktura. 

Farmakoterapię stosuje się, gdy inne metody nie przyniosą oczekiwanych efektów. Nie wykorzystuje się leków antynikotynowych, jeśli pacjent nie chce zaprzestać palenia lub jeśli nie jest dostatecznie zmotywowany. Większość metod farmakologicznych ma charakter objawowy, a nie przyczynowy. Pozwalają zatem na złagodzenie objawów związanych z rzuceniem nałogu. Na uwagę zasługuje wprowadzona pod koniec lat 70. nikotynowa terapia zastępcza. Polega na dostarczeniu do organizmu nikotyny w dawce kontrolowanej, aby zmniejszyć objawy abstynencji i pozwolić skoncentrować się na zmianie zachowań i nauczeniu się życia bez papierosów. Podstawowymi preparatami nikotynowej terapii zastępczej są guma do żucia, inhalator, spray do nosa i plastry. Skuteczne w leczeniu uzależnienia od nikotyny są także bupropion i wareniklina.

Od 1985 r. funkcjonują grupy samopomocowe Anonimowych Nikotynistów, które zapewniają wsparcie w walce z nałogiem, wykorzystując do tego m.in. zapożyczony od Anonimowych Alkoholików program 12 kroków. Poza tym tego typu terapia grupowa oferuje wzajemne wsparcie i motywację do walki z nałogiem, a także jest elementem edukacji zdrowotnej. Ogromne znaczenie dla skuteczności leczenia uzależnienia od nikotyny ma wsparcie najbliższych i samokontrola – wykorzystanie różnych zdarzeń związanych z paleniem. Na przykład jeśli zwykło się palić w czasie picia kawy, powinno się zmienić napój, bo w ten sposób zostaje przerwane ogniwo nałogu.