Zaburzenia osobowości – rodzaje i sposoby postępowania

Zaburzenia osobowości – co to znaczy?

Mianem zaburzeń osobowości określa się trwały wzorzec zachowań i wewnętrznych doświadczeń, istotnie odbiegających od oczekiwań obowiązujących w społeczeństwie, w którym funkcjonuje dana osoba. Specjaliści wyróżnili następujące kryteria rozpoznania zaburzeń osobowości:

• wspomniany wyżej wzorzec ujawnia się w przynajmniej dwóch z czterech obszarów:

  • kontrola impulsów,

  • poznawczy – sposób postrzegania i interpretowania zdarzeń, innych ludzi i siebie, 

  • funkcjonowanie interpersonalne,

  • afektywny – zmienność, stopień, siła, adekwatność reakcji emocjonalnych,

• wzorzec ten jest sztywny, przejawia się w wielu społecznych i osobistych sytuacjach,

• wzorzec ten prowadzi do cierpienia lub ograniczenia w różnych sferach funkcjonowania,

• wzorzec ten jest stabilny, trwa długo, zaznacza się zazwyczaj w okresie adolescencji lub we wczesnej dorosłości,

• pojawienie się tego wzorca nie jest tłumaczone jako konsekwencja lub manifestacja innego zaburzenia,

• powstanie tego wzorca nie jest związane z ogólną kondycją fizyczną czy z fizjologicznymi skutkami używania substancji.

Zaburzenia osobowości – rodzaje

W zależności od przyjętej klasyfikacji chorób spotkać można niewielkie różnice w typologii zaburzeń osobowości. W najnowszej wersji DSM-V, czyli w klasyfikacji chorób psychicznych opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, wyodrębnione zostały następujące rodzaje zaburzeń osobowości:

• osobowość zależna,

• osobowość histrioniczna,

• osobowość obsesyjno-kompulsywna,

• osobowość schizotypowa,

• osobowość paranoiczna,

• osobowość schizoidalna,

• osobowość narcystyczna,

• osobowość z pogranicza (borderline), 

• osobowość antyspołeczna,

• osobowość unikowa.

Z kolei w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 przedstawione zostały następujące typy zaburzeń osobowości: 

• osobowość paranoiczna,

• osobowość zależna,

• osobowość dyssocjalna,

• osobowość lękliwa,

• osobowość histrioniczna,

• osobowość schizoidalna,

• osobowość anankastyczna,

• osobowość chwiejna emocjonalnie, w obrębie której wyodrębniono rodzaj impulsywny i borderline,

• zaburzenia osobowości BNO (bliżej nieokreślone),

• inne określone zaburzenia osobowości.

Powszechnie znany jest również podział zaburzeń osobowości na typy w zależności od dominującego w nich objawu. Na tej podstawie wyróżniono:

• zaburzenia osobowości typu A, w których cechą dominującą jest ekscentryzm, zalicza się do nich: paranoiczne zaburzenia osobowości, schizotypowe zaburzenia osobowości, schizoidalne zaburzenia osobowości,

• zaburzenia osobowości typu B, w których cechą dominującą jest dramatyzm i brak konsekwencji w działaniach, zalicza się do nich: zaburzenia osobowości typu borderline, histrioniczne zaburzenia osobowości, narcystyczne zaburzenia osobowości, antyspołeczne zaburzenia osobowości,

• zaburzenia osobowości typu C, które charakteryzują się uczuciem nasilonego lęku, zalicza się do nich:unikowe zaburzenia osobowości, obsesyjno-kompulsywne zaburzenia osobowości, zaburzenia osobowości nieprzyporządkowane nigdzie indziej, zależne zaburzenia osobowości.

Krótka charakterystyka zaburzeń osobowości

Poniżej przedstawiony został zbiór kluczowych informacji na temat poszczególnych rodzajów zaburzeń osobowości. Więcej informacji na temat każdego zaburzenia osobowości znaleźć można w poradnikach przygotowanych przez specjalistów Welbi.pl.

Osobowość zależna

Główne cechy osobowości zależnej to:

• przesadna potrzeba bycia pod opieką, 

• przejawianie zachowań nacechowanych uległością,

• odczuwanie strachu przed opuszczeniem,

• unikanie podejmowania decyzji, w tym nawet z codziennego życia, 

• przekazanie odpowiedzialności za nie innym ludziom,

• przywiązywanie przesadnie dużej wagi do relacji interpersonalnych i dążenie do podtrzymania ich za wszelką cenę, w tym nawet kosztem własnych pragnień i potrzeb, 

• tolerowanie poniżającego traktowania tylko po to, aby blisko była osoba, które podejmie decyzję.

Osobowość histrioniczna

Główne cechy osobowości histrionicznej to:

• przesadny wyraz emocjonalny, 

• prowokacyjne zachowania seksualne,niestosowna uwodzicielskość,

• teatralność zachowań, 

• dążenie do zwrócenia na siebie uwagi,

• przejawianie szybko się zmieniających i płytkich emocji,

• podatność na sugestie, czyli łatwe uleganie wpływom innych lub okoliczności.

Osobowość obsesyjno-kompulsywna

Główne cechy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego to:

• przesadna dbałość o porządek, perfekcjonizm, 

• stałe poczucie przygnębienia,

• brak umiejętności przeżywania spontanicznej radości,

• brak umiejętności odpoczynku i odprężenia,

• przesadna oszczędność, skąpstwo,

• zaniedbywanie przyjemności oraz relacji międzyludzkich,

• nieprzyjmowanie wsparcia od innych osób,

• brak elastyczności i otwartości na nowe rozwiązania.

Osobowość schizotypowa

Główne cechy osobowości schizotypowej to:

• ograniczona zdolność do zawierania i utrzymywania bliskich znajomości, 

• skłonność do społecznego wycofywania się,

• dziwne wierzenia lub myślenie magiczne,

• podejrzliwość i nastawienia paranoidalne,

• niezwykłe doświadczenia zmysłowe, z uwzględnieniem złudzeń fizjologicznych,

• zachowanie lub wygląd są dziwaczne, ekscentryczne, osobliwe.

Osobowość paranoiczna

Główne cechy osobowości paranoicznej to:

• chłód emocjonalny, 

• wrogość, nadmierna podejrzliwość, 

• nadmierna wrażliwość na lekceważenie i krytykę, 

• wycofywanie się z kontaktów z innymi, 

• niezdolność do wybaczania urazy,

• tendencja do długotrwałego przeżywania przykrości,

• przecenianie własnego znaczenia,

• podejrzenia dotyczące wierności (partnerów i przyjaciół).

Osobowość schizoidalna

Główne cechy osobowości schizoidalnej to:

• brak chęci na zawieranie bliskich związków,

• niewielkie lub żadne zainteresowanie doświadczeniami erotycznymi z innymi ludźmi,

• czerpanie przyjemności z niewielu zajęć,

• wrażenie bycia obojętnym na pochwały czy krytyki,

• dystans, spłaszczona uczuciowość, chłód emocjonalny.

Osobowość narcystyczna

Główne cechy osobowości narcystycznej to:

• nadmierne poczucie własnego znaczenia,

• fantazjowanie o ogromnych sukcesach, władzy, sile, doskonałości, pięknie lub idealnej miłości,

• przekonanie, że jest się kimś wyjątkowym,

• nadmierna potrzeba adoracji,

• przekonanie o prawie do szczególnych przywilejów,

• brak empatii, niemożność rozpoznania lub zidentyfikowania się z potrzebami i uczuciami innych osób.

Osobowość z pogranicza (borderline)

Główne cechy osobowości z pogranicza (borderline) to:

• wahania nastroju, 

• niestabilny obraz siebie, 

• napady intensywnego gniewu, 

• niestabilne i przepełnione emocjami związki interpersonalne,

• działania autoagresywne,

• uczucie braku sensu w życiu, uczucie pustki,

• silny lęk przed odrzuceniem i podejmowanie silnych działań, aby temu zapobiec. 

Osobowość antyspołeczna

Główne cechy osobowości antyspołecznej to:

• nieliczenie się z uczuciami innych

• niemożność utrzymania trwałych związków mimo braku trudności w ich nawiązywaniu,

• silna i utrwalona postawa nieodpowiedzialności i lekceważenia norm, 

• niska tolerancja frustracji i łatwość do zachowań gwałtownych, agresywnych,

• skłonność do obwiniania innych,

• niezdolność przeżywania poczucia winy.

Osobowość unikowa

Główne cechy osobowości unikowej to:

• poczucie nieatrakcyjności indywidualnej,

• niechęć do wchodzenia w związki,

• koncentracja na krytyce,

• stałe napięcie i niepokój,

• unikanie kontaktów społecznych z obawy przed krytyką, odrzuceniem,

• ograniczony styl życia – zapewnienie sobie fizycznego bezpieczeństwa.

Leczenie zaburzeń osobowości

Leczeniem zaburzeń osobowości zajmuje się psychiatra, który wspomagać może się w tym pracą psychologa czy terapeuty. Nieleczone zaburzenia osobowości w znaczący sposób rzutują na zdolność funkcjonowania w niemalże każdej dziedzinie życia i utrudniają kontakty społeczne. Niekiedy osoby zmagające się z zaburzeniami osobowości stanowią źródło zagrożenia zdrowia, a nawet życia nie tylko dla siebie, ale i dla bliskich.

Podstawą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia. Liczba i częstotliwość spotkań determinowana jest potrzebami danego pacjenta. Psychoterapia może być prowadzona indywidualnie lub grupowo, a jeśli zachodzi taka potrzeba, lekarz może włączyć do spotkań również członków rodziny. Wówczas mówi się o terapii rodzinnej. Rodzaj wykorzystanego modelu psychoterapeutycznego zależy od problemów danego pacjenta. Niemniej jedną z częściej stosowanych jest terapia poznawczo-behawioralna. Głównym założeniem tej formy leczenia terapeutycznego jest przekonanie, że myśli, emocje i zachowania człowieka wzajemnie na siebie wpływają, tworząc wzorce zachowań, które nie zawsze są właściwe. Jej celem jest zatem modyfikacja nieprawidłowych zachowań i sposobu myślenia. Terapia ta koncentruje się na bieżących problemach, najważniejsze jest to, co jest tu i teraz. W leczeniu najczęściej nie rozpamiętuje się przeszłości, choć są wyjątkowe sytuacje, gdy jest to nieuniknione.

W ciężkich przypadkach poza psychoterapią w leczeniu zaburzeń osobowości wykorzystuje się farmakoterapię. Zazwyczaj leczenie skojarzone stosowane jest w sytuacji jednoczesnego występowania zaburzeń osobowości i innych problemów natury psychicznej, np. depresji, zaburzeń lękowych, uzależnień. W leczeniu zaburzeń osobowości wykorzystuje się głównie następujące grupy leków:

• środki przeciwdepresyjne – stosowane zwłaszcza u chorych doświadczających silnego lęku, który skutkuje wycofaniem się,

• środki przeciwpsychotyczne – stosowane w przypadku objawów urojeniowych,

• środki przeciwlękowe, zwane także anksjolitycznymi – poprawiają ogólne samopoczucie, zmniejszają poczucie lęku, nierzadko leki te wykazują jednocześnie działanie przeciwdepresyjne.