Ksenofobia – czym jest i jakie są jej przykłady?

Skąd się biorą podziały?

Dlaczego tak wiele osób ma potrzebę dzielenia świata na „swoich” i „obcych”? Podział ten często bywa dokonywany wręcz automatycznie, a jego głównym celem jest organizowanie otoczenia społecznego i czynienie go bardziej zrozumiałym oraz przewidywalnym. Ludzki umysł w naturalny sposób kategoryzuje wszystkie napotykane osoby. Kiedy poznajesz kogoś lub widzisz coś nowego, mózg natychmiast podsuwa ci wszystkie informacje na jego temat, które jest w stanie wyodrębnić, np. „To jest młoda, biała kobieta” lub „To jest mały, niegroźny, przyjaźnie nastawiony piesek”. Wszystkie te kategorie i powierzchowne wrażenia pomagają ci ocenić, jak masz się zachować w konkretnej sytuacji.

Oczywiście z czasem pierwsze wrażenie ulega zatarciu. Im lepiej poznajesz jakąś osobę, tym mniej interesuje cię jej przynależność grupowa. Stereotypy zastępujesz indywidualnymi cechami swojego znajomego lub znajomej. Niestety nie każdy jest tak skłonny do zmiany przekonań. Osoby, które mają naturalną skłonność do uprzedzeń, mają bardzo sztywny światopogląd i są zamknięte na nowe informacje. Wierzą, że uprzedzenia chronią je przed krzywdą ze strony „obcych”, okazywana im wrogość służy zaś bezpieczeństwu i spójności grupy, do której należą.

Ksenofobia – co to właściwie jest?

Ksenofobia to jedno z najczęstszych uprzedzeń obok seksizmu, rasizmu czy homofobii. Jej nazwa jest połączeniem dwóch starogreckich słów: xenos – obcy oraz fobos – strach. Ksenofobia jest więc lękiem, niechęcią oraz wrogością, wymierzonymi w obcokrajowców oraz we wszystko, co pochodzi z innych krajów. Niestety nierzadko staje się ona ważną wartością, wyznawaną przez całe grupy społeczne, a nawet społeczeństwa, zwłaszcza te bardzo tradycyjne i opierające się zmianom.

Kim jest ksenofob?

Aby zrozumieć, jakie mogą być podstawy niechęci do przedstawicieli innych narodów, przyjrzyjmy się mechanizmom, które bywają wykorzystywane systemowo do wzmacniania takich postaw.

W co najmniej kilkudziesięciu ostatnich latach epicentrum protestów przeciwko niesprawiedliwości społecznej były uczelnie wyższe. To właśnie one odegrały główną rolę w formowaniu ruchu pacyfistycznego w latach 60. Na amerykańskich kampusach uniwersyteckich nastąpiło również dynamiczne rozprzestrzenienie ruchu Black Lives Matter. Obserwacje te pokrywają się ze statystykami: uprzedzenia, stereotypowe myślenie i dyskryminacja częściej dotyczą osób o niższym wykształceniu. Nic dziwnego, że faszystowskie władze celowo dewaluowały edukację oraz głosy ekspertów. Ksenofobia bardzo często wynika z niewiedzy, z tendencji do sięgania po uproszczenia myślowe oraz ze strachu przed tym, co nowe i nieznane.

Oczywiście brak wiedzy czy niski poziom wykształcenia nie są jedynymi kwestiami, które wpływają na poziom uprzedzeń. Psychologowie od lat starają się sprawdzić, czy istnieje jakiś określony rodzaj osobowości prowadzący do ksenofobii. Do tej pory udało im się znaleźć kilka korelacji. Według badaczy do cech związanych z uprzedzeniami należą:

• uległość wobec autorytetów, często wynikająca z bardzo surowego, autorytarnego wychowania w dzieciństwie. Takie osoby przestrzegają tradycji i widzą świat w czarno-białych barwach;

• niskie wyniki na skalach współczucia, empatii i zaufania do innych;

• potrzeba posiadania jasnych i zrozumiałych wyjaśnień rzeczywistości, mała tolerancja niepewności.

Jak widać, ksenofobia ściśle łączy się z określonymi potrzebami oraz lękami. Niestety osoby, które starają się w ten sposób chronić przed złem, w rzeczywistości same wyrządzają je innym. Dlatego tak ważne jest edukowanie na temat nierówności społecznej i stereotypów, a także zwracanie uwagi na wszelkie przejawy dyskryminacji.

Ksenofobia – przykłady

Być może wydaje ci się, że uprzedzenia można tolerować, o ile nie prowadzą do zdecydowanych działań. W końcu jaką szkodę może wyrządzić niewinny żart opowiedziany w gronie przyjaciół? Niestety słynny amerykański psycholog Gordon Allport nie zgodziłby się z takim podejściem. Badacz związany z Uniwersytetem Harvarda zauważył, że zbrodnie takie jak Zagłada Żydów poprzedzone były łagodniejszymi formami dyskryminacji. Na podstawie tych spostrzeżeń opracował tzw. piramidę nienawiści, ilustrującą kolejne stopnie uprzedzeń:

1. Mowa nienawiści, czyli brak akceptacji wyrażany słowami, używanie wykluczającego języka, rozpowszechnianie stereotypów, obraźliwe żarty itp. Z takimi przejawami uprzedzeń można się spotkać nie tylko w najbliższym otoczeniu, ale także w sieci. Jeśli zastanawiasz się, jak reagować na przejawy ksenofobii w internecie, przeczytaj artykuł Hejt – czym jest i jak sobie z nim radzić?

2. Unikanie, rozumiane zarówno jako wystrzeganie się jednostkowych interakcji, jak i izolowanie całych grup społecznych.

3. Dyskryminacja, m.in. na rynku pracy. Nierówne traktowanie przez pojedyncze osoby oraz całe instytucje.

4. Akty przemocy fizycznej, czyli agresywne zachowania wobec osób lub ich mienia.

5. Eksterminacja, którą świetnie znamy z historii. Mogą to być np. ataki bombowe, podpalenia, zamachy, ludobójstwo.

W tym świetle szczególnie niepokojące wydają się wyniki sondażu IBRIS wykonanego na zlecenie „Rzeczpospolitej” w 2017 roku. Według aż 17,8% ankietowanych, jeżeli w Polsce zaczną osiedlać się ludzie o innym kolorze skóry niż biały, to Polska może przestać istnieć. Ponadto 35% badanych sądzi, że „Polska kultura jest bardziej wartościowa od kultur krajów sąsiednich”.

Jak widać, ksenofobia, choć bardzo rozpowszechniona, jest niezwykle groźnym zjawiskiem. Dlatego nie warto ignorować jej przejawów, zwłaszcza że jej codzienne doświadczanie bardzo negatywnie wpływa na życie osób, które znalazły schronienie w Polsce, uciekając przed zagrażającą życiu wojną. Otwartość i empatia to najlepsze sposoby, by zbudować bezpieczną przestrzeń dla wszystkich. Pamiętaj, że uprzedzenia lubią chodzić parami, więc przyzwolenie na ksenofobię może przerodzić się np. w homofobię, ageizm lub seksizm. Bierne przyglądanie się dyskryminacji może więc doprowadzić do tego, że za jakiś czas to ty będziesz musiał się z nią mierzyć.