Mechanizmy obronne – czym są i jak się objawiają?

Czym są psychologiczne mechanizmy obronne?

Mechanizmy obronne to pojęcie wprowadzone do nauki przez ojca psychoanalizy, Zygmunta Freuda, a następnie rozwinięte przez jego córkę Annę Freud. Stanowią jedno z najważniejszych dokonań tych badaczy i do dzisiaj są używane do wyjaśniania różnego typu procesów psychicznych.

Najogólniej rzecz ujmując, mechanizmy obronne to techniki wykorzystywane przez ludzki mózg w celu zmniejszenia lęku i cierpienia, ochrony osobowości oraz radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami. Można powiedzieć, że tworzą barierę pomiędzy człowiekiem a jego trudnymi emocjami. Co ciekawe, pojawiają się na bardzo wczesnym etapie rozwoju (mówimy wtedy o niedojrzałych mechanizmach obronnych), pomagają dziecku przystosować się do codziennego funkcjonowania w określonym środowisku. Szczególnie aktywne są w życiu dzieci doświadczających odrzucenia i przemocy.

Czy mechanizmy obronne są zdrowe?

Mechanizmy obronne są czymś naturalnym i nie do końca poddającym się woli. To zachowania mające na celu uniknięcie przykrości czy odsunięcie od siebie nieprzyjemnych myśli. Często dzieje się to bezwiednie i poza świadomą kontrolą. Trudno się więc winić za stosowanie mechanizmów obronnych – są one normalnymi odruchami, mającymi na celu lepsze przystosowanie się do rzeczywistości oraz zmniejszenie cierpienia.

W zdrowym procesie rozwoju pierwotne strategie radzenia sobie stopniowo zostają zastąpione dojrzałymi mechanizmami obronnymi. Wówczas wszystko jest w porządku i nie ma się czym martwić, ponieważ mechanizmy te wspierają dobrostan psychiczny. Problem pojawia się, gdy ich rozwój zostaje zahamowany lub przebiega nieprawidłowo. Wówczas może dojść do korzystania z dziecięcych strategii również w dorosłym życiu, do którego już nie przystają i w którym nie mają właściwego zastosowania.

Do stanów niezdrowych i nieprawidłowych zalicza się zarówno brak stosowania mechanizmów obronnych (które prowadzą do psychozy), jak i ich nadmierne wykorzystywanie (skutkujące odsuwaniem problemów i ich nierozwiązywaniem). Obie te sytuacje powodują problemy emocjonalne i stanowią poważny problem, który powinien zostać rozwiązany z pomocą psychoterapeuty.

Mechanizmy obronne – rodzaje

Istnieje wiele różnych rodzajów mechanizmów obronnych. Każdy z nich wyróżnia się nieco innym schematem działania i konsekwencjami.

Wyparcie (nazywane też represją) to jeden z najczęstszych i najszerzej znanych mechanizmów radzenia sobie z trudnymi emocjami lub przeżyciami. Polega na całkowitym zapomnieniu lub odsuwaniu od siebie i ignorowaniu stresującego bodźca, np. traumatycznych wspomnień. Niestety tak emocjonalnych treści nie da się całkiem zapomnieć i wciąż są one obecne w podświadomości, w związku z czym mogą wracać jako natrętne myśli czy sny lub wpływać na twoje zachowania, np. poprzez automatyczne schematy reagowania na konkretne bodźce. Przykładem stosowania wyparcia w praktyce może być alkoholik, który zaprzecza, jakoby stracił kontrolę nad piciem, pomimo wyraźnych konsekwencji nałogu.

Kolejnym ważnym mechanizmem jest racjonalizacja, czyli szukanie racjonalnych, logicznych uzasadnień swoich zachowań lub decyzji. Jeśli stosujesz racjonalizację, być może nawet nie wiesz, dlaczego postępujesz w określony sposób – prawdziwe przyczyny mogły zostać wyparte.

Sublimacja to dojrzały mechanizm obronny, polegający na przekierowaniu nieakceptowanych emocji i potrzeb na bardziej przystosowawcze, mniej szkodliwe formy realizacji. Np. silne emocje mogą znajdować ujście w sporcie. Warto przy tym pamiętać, że wiele niechcianych impulsów i uczuć (np. agresja i skłonność do przemocy) może mieć głębsze znaczenie i warto przepracować je na terapii.

Z kolei projekcja polega na przypisywaniu własnych uczuć, impulsów i intencji komuś innemu. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy osoba mająca duże potrzeby seksualne i często myśląca o seksie twierdzi, że to cały otaczający ją świat ma obsesję na jego punkcie.

Nieco podobne może się wydawać przemieszczenie, czyli przeniesienie zainteresowań czy emocji uznawanych za nieodpowiednie na inny obiekt. Dzieje się tak np. wówczas, gdy dostajesz reprymendę od szefa, a następnie kłócisz się z partnerem czy z dziećmi.

Nieprzystosowawczym i niedojrzałym mechanizmem obronnym jest regresja, czyli powrót do poprzednich stadiów rozwoju. Ma miejsce m.in. w przypadku dorosłego ssącego kciuk w stresujących sytuacjach. Czasami może przyjąć znacznie bardziej subtelną formę, np. kiedy ssanie palca zastępowane jest kompulsywnym jedzeniem.

Bardzo często zdarza się intelektualizacja, czyli oddzielenie myślenia od emocji, zwłaszcza jeśli są skrajne i bardzo trudne. Mechanizm ten pozwala podejmować decyzje „na chłodno”, np. podczas planowania leczenia ciężkiej choroby czy organizacji pogrzebu kogoś bliskiego.

Ciekawą strategią jest prokrastynacja, czyli patologiczna skłonność do odkładania zadań na później. Niektórzy błędnie zakładają, że wynika ona z lenistwa, gdy tymczasem jest skutkiem nadmiernego perfekcjonizmu. Perfekcjonista nie dopuszcza do siebie możliwości popełnienia błędu, wizja niedoskonałej realizacji obowiązku wzbudza zaś w nim silny lęk. Prowadzi to do reakcji unikania i odsuwania od siebie potencjalnej porażki.

Jak widać, mechanizmy obronne są normalną częścią ludzkiej psychiki, ich obecność nie jest zaś niczym alarmującym. Warto jednak zdawać sobie sprawę z ich istnienia i bacznie się im przyglądać. Czasami bowiem mogą być bardzo potrzebne i chronić cię przed tym, co zbyt trudne, jednak w niektórych przypadkach osiągają skrajną formę, która prowadzi do nerwic, fobii, a nawet psychoz.