Wyparcie – czym jest i kiedy się pojawia? Czy jest odwracalne?

Czym jest podświadomość?

Z pewnością niejednokrotnie się zastanawiasz, skąd wzięły się u Ciebie określone reakcje na różne zdarzenia albo dlaczego odczuwasz tak silne, nieprzyjemne emocje w reakcji na pozornie niewinną sytuację. Być może czasem nie do końca rozumiesz to, co się z Tobą dzieje. Takie wątpliwości mają miejsce dlatego, że nikt z nas nie zna siebie w stu procentach. Poza świadomym przeżywaniem każdy ma również część psychiki zwaną nieświadomością. Choć nie ma dostępu do przechowywanych w niej traum, impulsów i uczuć, to one i tak wpływają na to, czego doświadcza.

Twórcą pojęcia nieświadomości był Zygmunt Freud, czyli jeden z pionierów psychologii i psychoanalizy. Jego zdaniem każdy człowiek ma dostęp jedynie do niewielkiej części swoich procesów psychicznych. Można powiedzieć, że to, co widoczne, stanowi jedynie wierzchołek góry lodowej, a większość przekonań, emocji i potrzeb znajduje się „pod powierzchnią wody”.

W nieświadomości przechowywane są wszystkie te części psychiki, które nie są akceptowane lub wydają się zbyt trudne do zniesienia, np. głębokie lęki, egoistyczne i niemoralne potrzeby, skłonność do agresji i przemocy, krępujące wspomnienia, traumatyczne przeżycia oraz nieakceptowalne pragnienia seksualne. Dostęp do nich jest zablokowany, choć w nieuświadomiony sposób cały czas wpływają na podejmowane decyzje, automatyczne reakcje, przekonania czy emocje.

Nieco płycej ukryta jest tzw. podświadomość. Według Freuda jest to ta część psychiki, o której człowiek zwykle nie pamięta, jednak w razie potrzeby może mieć do niej dostęp. W jej obręb wchodzą np. przechowywana w pamięci wiedza oraz różnego rodzaju wspomnienia.

Mechanizmy obronne

Z nieświadomością oraz podświadomością powiązane jest również zagadnienie mechanizmów obronnych. Są to metody, za pomocą których mózg chroni psychikę przed tym, co wydaje się zbyt trudne, np. przed wewnętrznymi konfliktami, lękiem i cierpieniem. Są one całkowicie prawidłowe i naturalne. Pojawiają się już w czasie wczesnego dzieciństwa i pomagają w przystosowaniu się do otaczającego świata i rzeczywistości społecznej. Z czasem jednak pierwotne techniki powinny przerodzić się w dojrzalsze mechanizmy, bardziej odpowiadające potrzebom dorosłego człowieka, który jest w stanie poradzić sobie z szerszym zakresem sytuacji niż dziecko i czasami musi konfrontować się ze swoimi ograniczeniami. Zarówno całkowity brak mechanizmów obronnych, jak i ich nadużywanie bywają destrukcyjne dla psychiki i nie służą konstruktywnemu rozwiązywaniu problemów.

Wśród najczęstszych i najbardziej znanych mechanizmów obronnych można wymienić m.in. racjonalizację (poszukiwanie logicznych, zdroworozsądkowych wytłumaczeń swoich zachowań czy podjętych decyzji), projekcję (przypisywanie innym własnych nieakceptowanych tendencji i emocji), intelektualizację (oddzielenie procesu decyzyjnego od emocji) i sublimację (przekierowanie niepożądanych potrzeb i impulsów na bezpieczniejszy obiekt lub sposób rozładowania). Większość z nich jest potrzebna przynajmniej na jednym etapie rozwojowym, jednak w nadmiarze może sabotować ważne cele i uniemożliwiać przepracowanie problemów.

Wyparcie w psychologii

Wyparcie emocji, wspomnień czy impulsów bywa nazywane również represją i stanowi jeden z najczęściej przywoływanych mechanizmów obronnych. Polega na zablokowaniu niepożądanych, bolesnych przeżyć i niedopuszczaniu ich do świadomości. Ma ono dwie podstawowe funkcje. Z jednej strony chroni człowieka przed cierpieniem, z drugiej stoi na straży spójności jego osobowości. Dotyczy to sytuacji, w których wypierane uczucia, pragnienia, fantazje i wspomnienia nie są zgodne z obrazem siebie, w związku z czym mogłyby prowadzić do wstydu, poczucia winy i dylematów etycznych.

Istnieją dwa rodzaje wyparcia:

• wyparcie pierwotne, które polega na wypieraniu zjawisk na bieżąco, bez dopuszczania ich do świadomości; najczęściej ma miejsce w dzieciństwie,

• wyparcie wtórne, nazywane również następczym, pozwalające na spychanie do nieświadomości zdarzeń, które już były obecne w świadomości.

Oczywiście ludzki mózg nie jest doskonały i w związku z tym nie jest w stanie całkowicie pozbyć się tego, co niepożądane. Wyparte przeżycia co jakiś czas dają więc o sobie znać, np. w postaci snów, gwałtownych reakcji emocjonalnych lub dolegliwości somatycznych. Dlatego wypieranie tego, co nieprzyjemne, nie jest najlepszym rozwiązaniem. Choć w niektórych sytuacjach może się okazać potrzebne i użyteczne, w dalszej perspektywie zdecydowanie lepiej jest zmierzyć się ze swoimi trudnościami i postarać się je przepracować.

Konsekwencje wypierania trudnych emocji

Długotrwałe wypieranie swoich przeżyć i emocji może prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji, takich jak:

• Niewyciąganie wniosków z wcześniejszych błędów 

Jeśli nie pozwolisz sobie na przeżycie straty (np. zawiedzionych oczekiwań, złudzeń na temat relacji z jakąś osobą itp.) i nie przeanalizujesz jej, kiedy emocje już opadną, nie dasz sobie szansy na uniknięcie podobnej sytuacji w przyszłości, np. poprzez odejście od partnera stosującego przemoc.

• Brak przygotowania na niekorzystny obrót spraw 

Wypierając ryzyko i zbliżające się problemy, nie przygotowujesz się na to, co prawdopodobnie nastąpi. Jeśli na przykład w Twojej firmie szykują się zwolnienia, a Ty nie chcesz dopuścić tego do wiadomości, przegapisz okazję do przygotowania się na tę zmianę.

• Problemy ze zdrowiem 

Nierozładowany stres kumuluje się w ciele, powodując bóle kręgosłupa, głowy czy karku, problemy żołądkowe, chroniczne zmęczenie, arytmię, a także nerwice, zaburzenia lękowe czy depresję.