Niedożywienie – co to jest i kiedy jego ryzyko wzrasta?

Co to jest niedożywienie?

WHO wskazuje, że niedożywienie jest brakiem równowagi między zapotrzebowaniem na składniki odżywcze i energię a podażą pozwalającą na wzrost, podtrzymanie oraz pełnienie wszelakich funkcji życiowych. Podążając za European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN), należy wskazać, że niedożywienie pojawia się w wyniku braku wchłaniania lub przyjmowania substancji żywieniowych. Prowadzi do zmian w składzie ciała i upośledza fizyczne oraz psychiczne funkcje organizmu.

Jakie są rodzaje niedożywienia?

Podział kliniczny wyróżnia następujące typy niedożywienia białkowo-energetycznego: marasmus, kwashiorkor, niedożywienie mieszane. Marasmus jest konsekwencją przewlekłego głodzenia. Oznaki niedożywienia znajdują odzwierciedlenie we wskaźnikach antropometrycznych oraz immunologicznych, przy czym stężenie białka w surowicy krwi pozostaje prawidłowe. Charakteryzuje się zmniejszonym poziomem tkanki tłuszczowej, jak i masy mięśniowej. Pacjent zauważa spadek masy ciała, siły mięśniowej, może również zwrócić uwagę na spadek odporności, dlatego jest to typ stosunkowo łatwy do rozpoznania. Kwashiorkor, czyli niedożywienie białkowe, może pojawiać się w następstwie zakażenia, znaczącego urazu czy operacji. Bywa także uznawany za kolejny etap niedożywienia. Widoczne są wtedy zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej i spadek białka w surowicy krwi (hipoalbuminemia). Wskaźniki antropometryczne zwykle pozostają bez zmian, a to utrudnia diagnozę. Typ mieszany stanowi połączenie tych dwóch rodzajów niedożywienia, występuje m.in. u osób przewlekle chorych, w konsekwencji działań operacyjnych oraz rozległych urazów. Odpowiednie rozpoznanie niedożywienia jest niezwykle istotne z punktu widzenia dalszego postępowania leczniczego.

Niedożywienie – objawy i skutki

Zanim pojawi się pełnoobjawowe niedożywienie, można mówić o ryzyku niedożywienia. Nie ma wówczas objawów klinicznych, co wynika z tego, że początkowo deficyty mogą przebiegać w sposób utajony. Wśród skutków i objawów niedożywienia można wskazać:

• zwiększone zmęczenie

• spadek siły mięśniowej, co może wpływać na niestabilność chodu, trudności z utrzymaniem równowagi (szczególnie widoczne u osób starszych)

• zaburzenia pracy układu pokarmowego (słabsza perystaltyka jelit, zaburzenia trawienia i wchłaniania)

• zmniejszenie wydzielania enzymów trawiennych

• upośledzenie pracy układu krążenia

• zaburzenia elektrolitowe

• hipowitaminozę – w zależności od tego, której witaminy brakuje, będzie objawiała się inaczej

• upośledzenie odporności

• zaburzenie procesu gojenia ran

• zwiększone ryzyko odleżyn (w przypadku osób hospitalizowanych oraz z ograniczeniami ruchowymi)

• zaburzenia cyklu hormonów żeńskich, w tym obniżenie stężenia progesteronu (zwłaszcza w przebiegu jadłowstrętu psychicznego)

• brak miesiączki.
  Skrajne niedożywienie jest nazywane wyniszczeniem. Objawia się dużym spadkiem masy ciała, który wynika z utraty tkanki tłuszczowej oraz masy mięśniowej. W przypadku osób przewlekle chorujących niedożywienie wydłuża czas terapii, zwiększa liczbę powikłań, pogarsza rokowania pacjenta.

Czym jest niedożywienie szpitalne?

Niestety powszechne jest, że u osób hospitalizowanych rozpoznawane jest niedożywienie. Co to konkretnie oznacza? Nawet 35–50% chorych w momencie przyjmowania do szpitala jest niedożywionych. Część z nich wymaga wręcz natychmiastowego leczenia. Na tym podłożu rozwija się tzw. niedożywienie szpitalne. Do oceny stanu odżywienia służą różnego typu badania ankietowe, np. MST (Malnutrition Screening Tool) czy SGA (Subiektywna ocena stanu odżywienia). Pogłębiona ocena stanu pacjenta obejmuje wywiad żywieniowy, badania antropometryczne oraz biochemiczne i immunologiczne. Hipoalbuminemia, czyli niedobór białka, jest najczęściej wymienianym wskaźnikiem niedożywienia. Gdy stężenie białka we krwi jest niskie, zaostrzają się wodobrzusze oraz obrzęki kończyn dolnych. Stąd często w skrajnym niedożywieniu obserwowany jest charakterystyczny wzdęty brzuch. Nie jest to jednak jedyny wskaźnik, który może podlegać ocenie w kontekście niedożywienia. Problemem jest jednak to, że nie we wszystkich placówkach podstawowe badanie ankietowe jest standardem. W jednym z badań w 67,14% przypadków analizowanych chorób znaleziono w historii choroby ankietę dotyczącą stanu odżywienia, ale w połowie przypadków nie została ona wypełniona. Tymczasem niedożywienie, które pogłębia się w trakcie wizyty w szpitalu, obniża skuteczność leczenia i negatywnie wpływa na rokowanie pacjenta. W polskich szpitalach zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 2012 r. należy dokonać oceny odżywienia pacjenta, który jest przyjmowany na oddział używając skali SGA lub NRS 2002.

Niedożywienie pacjentów onkologicznych

Szczególną grupą narażoną na niedożywienie są osoby chorujące na nowotwory. Spadek masy ciała dotyczy nawet 80% z nich i często jest wręcz uznawany za nieodłączny element choroby. Zły stan odżywienia w tym przypadku bywa wynikiem niedostatecznego wchłaniania składników odżywczych, zwiększonego zapotrzebowania, ale także małej podaży. Podejmowane leczenie u części pacjentów powoduje nudności, wymioty, wywołuje metaliczny posmak w ustach i szereg innych objawów, które zniechęcają do spożywania posiłków lub ten proces utrudniają. W przebiegu choroby może pojawić się wyniszczenie nowotworowe (kacheksja), które jest wieloczynnikowe. Spada wówczas masa ciała, natomiast zwiększa się katabolizm (rozkład) tkanki mięśniowej. Towarzyszy temu reakcja zapalna. Przy skrajnym wyniszczeniu i przewlekłym niedożywieniu dieta powinna być dostosowana do możliwości organizmu pacjenta. Są przypadki, gdy musi zostać wdrożone żywienie pozajelitowe. Głębokie niedożywienie rodzi również ryzyko wystąpienia zespołu ponownego odżywienia (refeeding syndrome). Jest on związany z ostrym niedoborem elektrolitów, zaburzeniami gospodarki glukozy oraz zatrzymywaniem się płynów. Aby tego uniknąć, u wyniszczonych pacjentów żywienie musi być wprowadzane ostrożnie, więc zazwyczaj rozpoczyna się od małych porcji.

Niedożywienie u osób starszych

Osoby starsze są bardziej narażone na wystąpienie niedożywienia. Przyczyny są ściśle powiązane z fizjologicznym procesem starzenia się organizmu. Osłabia się zmysł smaku i zapachu, przez co wiele osób (zwłaszcza chorych) niechętnie przyjmuje posiłki lub wybiera te o bardzo wyrazistych smakach, które zawierają dużo soli i cukru, niekoniecznie zaś dostarczają istotnych witamin czy składników mineralnych. Następują także zmiany w zakresie odczuwania głodu i sytości, obniża się ilość masy mięśniowej. Niedobór melatoniny i związane z tym zmiany w długości snu oraz jego jakości również mogą rzutować na kompozycje codziennej diety. Występujące u wielu seniorów ograniczenia ruchowe czy funkcjonalne utrudniają samodzielne przygotowywanie posiłków. Pojawia się także problem socjoekonomiczny – wielu z nich nie stać na jedzenie lub na posiłki o wyższej wartości odżywczej. Zdarza się, że spadek apetytu i ograniczenie przyjmowanych pokarmów jest konsekwencją zażywania leków lub wynika z ich skutków ubocznych. Kolejna kwestia to problemy z uzębieniem – brak zębów czy źle dopasowana proteza również znacząco utrudnią prawidłowe jedzenie lub prowadzą do znacznego ograniczenia spożywanych posiłków. W związku z tym warto w tej grupie dokonywać oceny stanu odżywienia, do czego posłuży odpowiednia skala. Na niedożywienie w przypadku narzędzia MNA (Mini Nutritional Assesment) wskazuje uzyskanie mniej niż 17 punktów, a pytania dotyczą zarówno wskaźników antropometrycznych, jak i zachowań żywieniowych pacjenta.